Vükiped:Yeged adelo pevälöl
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/01 redakön
Volapük perevidöl, ü Volapük nulik, eko no jenöfik pük, ed äbinon fom nulik Volapüka, pos revid hiela Arie de Jong, äfiniköl ün 1929, päpüböl in Gramat Volapüka ed in el Wörterbuch der Weltsprache fa el de Jong ün 1932, e calöfiko päzepöl fa cifal Albert Sleumer me büad omik de 1934, yanul 1. Volapük perevidöl laibinon jünu fom calöfik püka at.
Suvo palesagos, das Volapük rigik ela Schleyer pärevidon calöfiko te fa el de Jong, ibä revidamobs votik (fa, vü votikans, el Kerckhoffs, el Rosenberger e r.) neai päzepons fa cifal balid ä datuval Volapüka. No sötoy ye glömön, das votükams ömik, kels nu dutons lü Volapük nulik, pämobons fa mens votik, bevü kels el Schleyer it, kel älecedom pötiki, samo, ad nüdugön tonati „r“ pla tonat „l“ in vöds mödik (a.s. el „gretik“ pla el „gletik“). I vöd „Fransän“, pla el „Flent“, ya pimobon fa el Schleyer bü revidavobod ela de Jong. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/02 redakön
Hiel William Wordsworth (1770 prilul 7 - 1850 prilul 23) äbinom poedan romatik Linglänik gretik, kel, kobo ko hiel Samuel Taylor Coleridge, äyufom ad primön Periodi Romatik literata Linglänik me pübot omsik yela 1798: Lyrical Ballads (Balads Lürigik).
As mastanavobot ela Wordsworth palelogon valemo el The Prelude: poedot su yunüp omik, keli poedan mödikna ärevidom ed ästäänükom. Vobot at ägeton tiädi e päpübon pos deadam omik; büo sevädon as „poedot hiele Coleridge“. El Wordsworth äbinom poedan calöfik Lingläna de 1843 jü deadam okik ün 1850.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/03 redakön
.jpg)
Hiel Sir Timothy J. Berners-Lee (pemotöl tü 1955 yunul 8) binom nünömavan Linglänik, kel ädatukom Vivoti Valavolik (VVV) ün mäzul yela: 1989. Yufü hiel Robert Cailliau e studens yunik anik lä el CERN, ävobükom datuvoti okik ün 1990, ven kosäd benosekik balid vü dünian e begian vegü bevüresod äjenon, tü 1990 dekul 25. Binom i dilekan ela World Wide Web Consortium ü W3C (kel galädon su volfam fovik ona) e vestigan labü Fünanastul ela 3Com lä Voböp Nünömava e Sagata Mekavik (Linglänapüko: Computer Science and Artificial Intelligence Laboratory ü CSAIL) ela MIT (Massachusetts Institute of Technology: Stitod Kaenava di Massachusetts).
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/04 redakön
Elaf Suchomimus („sümädan krokoda“) äbinon dinosaur gretik famüla Spinosauridae labü mud krokodöfik, kel älifon bü yels 110-120-balions, dü zänoda-Kretat, in Frikop.
Distü pluamanum elas Theropoda gianagretik, el Suchomimus älabon snudi lunik ä rovik e maxülis rovik labü tuts za 100, no vemo japiks e bosilo päklienöl pödio. Tipot snuda äbinon boso gretikum ed äpolon tutis lunikum. Nim tikodükon dö krokods e röletafs onsik, kels fidons ledino fitis (a.s. el gharial nulädik: krokodabid gretik se Lindän).
El Suchomimus älabon i stäänükami virebas onsik pö göb, kel ba ästüton skinasaili u sömikosi, äsä kanoy logön, ma maf gretikum, pö elaf Spinosaurus. Studots kuratik ejonons, das fösil ela Suchomimus äduton lü yunaf lunotü mets 11; fösilavans kredons, das daülafs äkanons rivön lunoti ot, kas elaf Tyrannosaurus (mets za 12). Magäd valemik binon ut nima gretik ä nämik, kel äfidon fitis e miti bü yels plu 100-balions, ven däsärt: Saharän äbinon nog maräd. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/05 redakön
.png)
Hiel Franz Peter Schubert (1797 yanul 31 - 1828 novul 19) äbinom noatädan Lösteränik. Änoatädom lidis 600, sümfonis 9 (keninükamü „Sümfon no Pefinüköl“ famik), glügamusigi, lopis äsi musigi pro pianod. Äfamikom pato sekü noatädam melodik ä baitonik oma.
Do el Schubert älabom grupi flenas e kevobanas, kels ästunidons vobotis omik (keninükamü tidan omik: hiel Antonio Salieri, äsi kanitan famik: Johann Michael Vogl), musig omik no ägeton fami gretik dü lifüp omik. Neai äfägom ad dagetön vobi pötik laidik, e dü dil gretikün lifüpa okik änedom stüti flenas e famüla okikas. Nitedäl tefü vobotem ela Schubert ägretikon levemo ün degyels pos deadam omik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/06 redakön
Elaf Pterodactylus äbinon pterosaur labü flitämatenot zimmetas za 50-75, kel älifon lä lakajols finü Yurat. Fösils onik petüvons in Yurop ed in Frikop. Äbinon mitifidaf e bo äfidon fitis e nimis smalik votik. Äs pterosaurs valik, flitäms ela Pterodactylus ästäänikons de doat lätik ona jü ribs onik. Pästüton nino fa faibs binü collagen e plödo fa binods koinafomik binü keratin.
Nem onik binon koboyüm vödas Vöna-Grikänanpükik: ptero (siämü: „flitäm“) e dactyl (siämü: „doat“), kel bepenon modi, ön kel flitäm pastüton fa doat lunik bal.
El genus at pänemon rigiko Ptero-dactyle fa hiel Georges Cuvier ün 1809. Ün 1812, hiel Soemmering änemon fösili bida ot eli Ornithocephalus antiquus. Äbinölo balid, nem ela Cuiver äbuon; sekü atos, patedafösil äsevädikon as Ptero-dactyle antiquus, kelos pälatinon ad nem nutimik ün 1815. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/07 redakön
El Interlingue üd Occidental binon mekavapük pädatiköl fa hiel ,Edgar de Wahl’, ed ün 1922 päpüböl. Hiel ‚de Wahl’ änotükom püki oka in gased: ‚Kosmoglott’ ün 1922, tiäd kela pävotükon ad ‚Cosmoglotta’ ün 1927. Ün yanul yela ot bür ela ‚Cosmoglotta’ päfeapladon ini ‚Wien’. Vü yels: 1935 e 1939 < dabükot telid äpubon – primo tiädü ‚Cosmoglotta-Informationes’, poso tiädü ‚Cosmoglotta B’. Täno ün 1939 volakrig telid äsplodülon süpo, ed atos ästöpon pübi elas ‚Cosmoglottas’ bofik jü 1940. Dü krig pük pänomükon, e tidameds päjafons. Ün 1951 ye el ‚IALA’ (‚International Auxiliary Language Association’ = klub yufapüka bevünetik) äpübon eli ‚Interlingua’, e slopans mödik di ‚Occidental’ äprimons ad stütön oni. De 1945 jü 1999 pük äsufon nebenikami. Ün 2004 vükiped in ‚Interlingue’ päzepon, kel älabon yegedis ze 11·400 ün setul yela: 2022. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/08 redakön
Hiel Jacques-Henri Bernardin de Saint-Pierre, sevädikum as: Bernardin de Saint-Pierre (1737 yanul 19id in Le Havre - 1814 yanul 21id in Éragny) äbinom lautan ä planavan Fransänik.
Pämotom ed äglofom pö famül no liegik in Le Havre, kö ägetom dugäli zänedik ed ästudom sütibumi e ponibumi in el École des Ponts et Chaussées. Päcälöl ün 1760 kaenal patik militas, äkompenom pö militagoläds anik Kriga Velyelik flanü Lösterän, ab poso äperom pladi okik sekü büdarefud. Poso äbetävom Rusäni Poläni, Deutäni, Nedäni e nisuli: Malteän, vobi äsukölo. Ün 1768, päsedom ini el Île de France (poso nisul Mauritius pänemöl) as regakaenal. Ägevegom in Paris ün 1771, kö äkosididom oki ön mod nenomik. Is äkolkömom eli Jean-Jacques Rousseau, ed äprimom ad penön. Lautot balid omik: Le Voyage à l'Isle de France (Täv lü el Île de France), keli äpübom ün 1773, älabon benoseki pülik. Ab el Études de la nature (Studs dö nat, toums 3, 1784), in kel bepenam spekulik nata äbaiädon ko lan timäda omik, älabon benoseki gretik ed äblinon ome glori e moni.
Lä dabükot kilid elas Études, el Saint-Pierre äläükom konedi smalik: Paul e Virginie, kel älabon benoseki gretik no pispetöli (ya ün 1787 päpübon as buk nesekidik labü magods). Koned at älabon dabükotis mödik, pätraduton ini püks distöfik, ävedon teatadramat ed äbinom stab pänotas e däsinotas mödik. In däbukots päbrefüköl e „päklinüköls“ ävedon vifiko cilabuk klatädik (keli, a.s., hiel Flaubert ämäniotom as reidot klülik jiela Emma Bovary). Lautot at binon konot cilas tel, kels in parad natik nisula Mauritius äglofons kobo, nen flun kladakomips Yuropoik, jüs zian bäldik noubik jiela Virginie äblinof ofi ini Fransän e ön mod soik äteilof lelöfanis yunik tel - laidüpio, bi el Virginie ädeadof as viktim nafäda dü getäv okik, ed el Paul, inenspelikölo pos bepenams kladasogäda stifik Fransäna ela Ancien Régime ed ifavikölo dub nafäd ela Virginie, leigo ädeadom brefüpo pos of. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/09 redakön
Elaf Charonosaurus (siämü „lasär ela Charon“) äbinon dinosaur, kelas fösils pätüvons fa els Godefroit, Zan e Jin ün 2000 jolü flumed: Amur, kel fomon miedi vü Tsyinän e Rusän.
El Charonosaurus äbinon limaf vemo gretik lufamüla Lambeosaurinae famüla Hadrosauridae (lunot ona petaxeton mö mets za 13). Sevädon stabü kran no lölöfik (CUST J-V1251-57 (Niver Nolavik ä Kaenavik di Changchun, in provin: Jilin, in Tsyinän) pitüvöl in fomam di Yuliangze (period: Maastrichtian), vesüdü vilag: Jiayin, in provin: Heilongjiang, in Tsyinän Nolüda-Lofüdik. Fösils votik yunafas e düalafas famüla: Hadrosauridae in top ot petuvöls luveratiko dutons lü el genus at e mögükons vestigami bomema pokranik. Lunot ela femur äbinon mö mets 1,35. Kran no lölöfik sümon ad ut elafa Parasaurolophus e luveratiko älabon krästi lunik sümik, kelosi tikodükon fom ivotiköl flomabomas. El Charonosaurus binon bal limafas gretikün famüla Hadrosauridae jünu in Siyop petuvölas, e jonon, das elafs Lambeosaurinae älailifons jü fin Kretata (fösils onsik fina Kretata no petuvons in Nolüda-Merop). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/10 redakön
.jpg)
Hiel ‘Dr. Arthur Seyss-Inquart’ (pämotöl tü 1892, yulula d. 22id tö ‘Stannern’ as ‘Arthur Zajtich’; ädeadöl tü 1946, tobula d. 16id tö ‘Nürnberg’) äbinom gitavan ä bolitan netasogädimik Lösteränik.
Ün 1931 älüyumom lü Vobanefapalet Deutänik Netasogädimik (NSDAP) in Lösterän. Karier bolitik oma äprimon ün 1934, ven ävedom kevoban reiganefa fedaregänalebürala: ‘Dr. Engelbert Dollfuß’, ed ün 1937 ävedom tatakonsälan in reiganefa ela ‘Kurt von Schuschnigg’. Sekü müt e täds ela ‘Hitler’ päcälom ad ministeran dinädas nilänik tü d. 16id febula yela: 1938, äd otyeliko, tü d. 12id mäzula, ad fedaregänalebüral Lösteräna. As fedaregänalebüral el ‘Seyss-Inquart’ äpledom rouli veütik tefü el ‘Anschlusz’ („lenyüm”) Lösteräna lü Deutän, dubä ämögükom trupes Deutänik nütataki nen tadun militik alseimik. Tü del 18id mayula yela: 1940 < el ‘Seyss-Inquart’ päcälom ad reigänakomitetan pro ziläks pekoupöl Nedäna.
El ‘Seyss-Inquart’ älabom repüti bolitana tämik. Äsevädom as netasogädiman süadik ä täläktik; no äbinom löliman, ab guvan; no äbinom mäpüdavödan, ab zilan kludöfik, kela fied ele ‘Führer’ äpluon tefü vätäls omik. Primo ästeifülom as reigänakomitetan ad süadükön Nedänanis dö netasogädim ön mod gudöfik. Pos febulastraik ün 1941 mesüls oma ye ädüfikons äd änenspälikons. Finiko el ‘Seyss-Inquart’ älabom kompeni vemo veütiki pö modugam yudanas plu tummilas lü leseatöp: ‘Westerbork’ < ed usao lü zänädaleseatöps in Zänoda⸗ e Lofüda⸗Yurop. Pos cödäds di ‘Nürnberg’ ädöbikom demü miduns bevünetik tels: krigamiduns e miduns ta menät, e päcödetom ad deadapön. Tü del 16id tobula yela pälägom. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/11 redakön
Elaf Ichthyosaurus (kela nem binon koboyümot vödas Vöna-Grikänapükik: ιχθυς „fit“ e σαυρος „lasär“) binon räptul edadeadöl rooda: Ichthyosauria (kel pänemon sekü on). El genus at binon sevädikün rooda okik.
El Ichthyosaurus lunotü mets 2 äbinon smalikum, ka röletafs mödikün okik. Tumats bomemas go gudiko pedakipölas ya petuvons in klifs Yuratik in Holzmaden, in Deutän. Boms anik älabons nog yoinis oksik. Fösils anik älabons nog nimülis nino, kelos jonon, das el Ichthyosaurus (äsi liktiosaurs votik) äbinon lifamotamik. Tüvs sümik pö röletaf: el Stenopterygius jonons otosi. Fösils Deutänik labons i nüpedi skina ela Ichthyosaurus, kelos jonon, das älabon bäkafäini mitik, ed i göbafäini gretik. Fösils liktiosauras votik ejonons, das fäins at no äbinons pat teiko ela Ichthyosaurus.
Lilaboms ela Ichthyosaurus äbinons solidik; luveratiko älovesedons vatabranis lü lil ninik. Too logam äbinon stum veütikün ona pö yag: älabon logis senöfik gretik, kels päjelons dub bomajeläds. Jiedots fösilik ela Ichthyosaurus jonons, das fid onik äbinädon me fits e nenvirebafs. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/12 redakön
.jpg)
Hiel ‘Müroslav Mühaylovüc Skorük’ (Lukrayänapüko: ‘Мирослав Михайлович Скорик’) (‘Lviv’, 1938 yulul, d. 13id — ‘Küyiv’, 2020 yunul, d. 1id) äbinom noatädan ä musigavan Lukrayänik, kel ägaenom premis mödik, b.v. premi prästigik di ‘Taras Jevcenko’ (ün 1987) äsi tituli: „Pöpalekanan Lukrayäna” (ün 1988). Ün 2021, pos deadam ela ‘Skorük’, presidal Lukrayäna: hiel ‘Volodümür Selensküy’, ägevom ome tituli: „Konäd netik”.
Vobatem musigik ela ‘Skorük’ binon plödakösömiko vielik: änoatädom lopis, baoletis, rekviemi, konsärti pro musigalef sümfonik („Konsärt karpatik”), konsärtis pro balümipläyans e musigalef (pianodakonsärtis kil, viälakonsärtis zül, colakonsärtis bal), vobis pro musigalefs votik, pianod ä lidis. Äbevobom i vobis se pasat musigik Lukrayäna ed äjafom musigi pro filmots mö foldeg. Änoatädom id eli ‘jazz’ e pöpamusigi. Stül omik binon leigüpo nutimik, notodik e plediälik. Musig ela ‘Skorük’ süstegon dibätiko in pöpakonäd, ab peflunon i fa musig salulik, musig pöpätik ed el ‘jazz’. Vobotem omik peplösenon love vol lölik.
Plä noatädan el ‘Skorük’ ăbinom i musigavan lelogädik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/13 redakön
Elaf Spinosaurus (sinif nema: „stigalasär“) äbinon nem (genus) bidas tel dinosauras (dutöl lü grup elafas Theropoda), kels dü laf telid Kretata (bü yels za 93-95-balions) älifon in topäd ut, kel atimo binon Lägüptän nulädik. Ma stud nulik (dal Sasso et al. 2006), äbinon dinosaur mitifidik gretikün, pluölo igo tefü elafs Tyrannosaurus rex e Giganotosaurus. El Spinosaurus äbinon lunikün vü els Theropoda, lunotü mets 15-17,4 e vetotü touns za 9. „Stigs“ kaladik nimas at (stäänikams lunik virebas) äglofons jü lunot metas 2 e luveratiko päyümons fa skin, kelos äfomon binodi sailafomik (do vestigans anik ämobons, das pätegons fa muskuls ed äfomons seglofoti u gobadi. El Spinosaurus gevon nemi dinosaurafamüle: elafs Spinosauridae, kelas limafs votik äbinons elafs Angaturama (ba otaf, as elaf Irritator), Baryonyx, Irritator, Suchomimus, e Siamosaurus.
Spinosaur ävedon famik as taan veütikün in filmot: Jurassic Park III. Päplösenon as gretikum, nämikum ä badälikum ka el Tyrannosaurus: dü komip vü mitifidafs at, spinosaur vikodon dubä breikon särvigi türanosaura, fümedölo oki as cifayagaf. In lejenöf, komip somik neai äkanon jenön, ibä spinosaurs e türanosaurs älifons fagotü milats milmetas de od, e dü periods difik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/14 redakön
.jpg)
Hiel Samuel Barclay Beckett (1906 prilul 13 - 1989 dekul 22) äbinom lautan, dramatavan ä poedan Lireyänik. Dramats famikün oma binons: Waiting for Godot (ü En Attendant Godot) ed Endgame (ü Fin de Partie). Lekoneds famikün oma binons: Molloy, Malone Dies e The Unnamable. Vobotem ela Beckett binon nedeköfik, staböfiko puimik ä, ma ceds anik, diböfiko badimik tefü stad menik. Vobots omik ävedons ai läs nätäpretoviks ä lufümikums dü karier omik.
Badim fa anans pasenälöl in vobotem ela Beckett paläsükon fa cogedäl lesinik, äsi fa senäl reidanas anik, das pöträtam omik neletianas lifa jonon, das veg binon fe fikulik, ab binälo begolabik. Mödikans kredons, das „badim“ penotodöl fa el Beckett tefon noe jenöfiko stadi menik, abgüä stadi binoda kulivik ä sogädika, kel müton vili stupükö pösodes pläo spelilabikes: jenöfo fredim binälik stada menik taon ta leval sumätüköl. Hiel Peter Brook älesagom in lebuk oka: The Empty Space (= Spad Vagik), das, if kredoy, das el Beckett binom badimik, tän binoy pösod pefanäbüköl in bal dramatas ela Beckett; el Beckett no äsagom „No“ bi ävilom, ab bi äsukom eli „Si“.
El Beckett ädagetom Premi: Nobel Literata ün 1969 „pro lautots omik, kels - in foms nulik pro lekoned e dramat - dagetons geilükami onsik me säpladükam mena nulädik“. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/15 redakön
Jiel ‘Marie Curie’ (pämotöl as ‘Maria Salomea Skłodowska’, sevädik id as ‘Maria Skłodowska-Curie’ u ‘Marie Curie-Skłodowska’; 1867 novul 7, ‘Warszawa’ – 1934 yulul 4, ‘Passy’) äbinof füsüdan ä kiemavan se Polän, kel poso ädagetof tatäti Fransänik. Äbinof balan vestiganas balid, kels äjäfons me stralamikodab, balan, kel telna ägeton premi: ‘Nobel’ (e jünu nog balikan, kel ägeton premi at pö nolavs difik), äsi jiprofäsoran balid Nivera di ‘Paris’.
Pämotof in ‘Warszawa’, in Polän (ettimo nog dil Lampöräna Rusänik), kö älödof jüs ärivof bäldoti lifayelas 24. Ün 1891, soäs sör ofik, ätävof ad studön in ‘Paris’, kö ädagetof diplomis okik ed äledunof vobi nolavik oka. Äfünof Stitodis: ‘Curie’ in ‘Paris’ ed in ‘Warszawa’. Äbinof jimatan füsüdana: ‘Pierre Curie’ äsi mot füsüdana: ‘Irène Joliot-Curie’ (kels bofiks ädagetons premi: ‘Nobel’). Do äbinof tatätani Fransänik fiedik, neai äperof netäli Polänik. El Madame Curie änemof lömini balid fa ok pitüvöl ‘polonium’ (polonin) stimü lomän okik. Ün 1932, äfünof Stitodi: ‘Radium’ (anu Stitod: ‘Marie Curie’) in lomazif okik: ‘Warszawa’, cifamü sör okik: jisanan: ‘Bronisława’, kel soäs sör okik istudof in ‘Paris’. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/16 redakön
Hiel Karl Johann Zetter (lunomiko Carl Zetter) äbinom Volapükan Lösteränik (in ‚Graz’). Pemotom tü del folid mayula yela: 1842 tö ‚Trebesing’ len ‚Gmünd’ in Löpa⸗Kärntän. Ästudom Godavi pö niver di ‚Graz’, ed ädagetom kultasaludükami ün yel: 1864. Posä ädunodom as tidan in leglügätajul katulik dü yels fol, päcälom ad profäsoran relava pö tatagümnad telid di ‚Graz’ bü brefüp pistitöl. Id ädagetom tituli kardinalacämana plin⸗lebijopik (Deutänapüko: ‚ fürstbischöfl. geistlichen Rats’).
Mödadilo älautom in Deutänapük ed äpübom konedis e lekonedis mödikis. Bali etas tiädü „Famülavindit u Taladlem in Kalabrän in yel 1783” (sevabo: „Bludavindit, ü taladrem in Kalabrän ün yel: 1783”, Deutänapüko: ‚ Familienrache, oder: Das Erdbeben von Calabrien im Jahre 1783’) ätradutom ini Volapük.
Äbinom Volapükan vemo zilik e fluköfik. Ün yel: 1894 (tü del balid yulula) < el ‚Schleyer’ cälodom omi as fovan oka, efe fütüriks cifal ä dilekan kadäma. De yel: 1897 < jü 1907 äredakom gasedi cifik ettimik Volapükamufa fa datuval pifünöli tiädü „Volapükabled lezenodik” (sevabo: „Volapükabled zänik”). Finü yel: 1906 < demü maläd vemik äklemom redakami gaseda pemäniotöl. El ‚Jakob Sprenger’ älesiom, das ‚Karl Zetter’ ärivom-la fini lifa okik in lienetanöp. Edeadom ün yel: 1909. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/17 redakön
Elaf Dromiceiomimus (nem siämü „züpädaf elafa Emu“) äbinon dinosaur telfutik vifik ün fin Kretata, bü yels za 80-65-balions. Äbinon lunotü mets 3,6 e vetotü milgrams 100-150. Küidabom onik (el femur) älabon lunoti metas 0,47. Dinosaur at grupa: Ornithomimidae (o. b., elafs Theropoda sümiks ad böds) älabon limis lunik, breini gretik e logis gretik. Älabon mudi nentutik ä honedafomiki, e maxülis fibik; ba äfidon näsäkis, nögis e miti anik. Leigodü elafs Ornithomimidae votik, älabon bäki brefik, bradis lunik ä slenikis, lögakevis go gretikis e hipabomabinodi no kösömiki. Fösilavan Kanadänik: Dale Russell emobom, das nims at äbinons lölöfiko mitifidöls, äfidölo nögis e nimis smalik se nästs pisesebölis. Ced at nog padöbaton; koapafom onsik pötonöv i pö lifamod dilo planifidöl. Logakevs gretik tikodükons, das älogons vemo gudiko, e das ba äfidons neito.
Fösils balid ela genus at pätüvons ün degyel 1920 e primo pänemons Struthiomimus brevitertius e S. samueli. Pävotanemons fa hiel Russell ün 1972 as D. brevitertius pos revid gretik elafas Ornithomimosauria Nolüda-Meropik, kelis el Russell pädadilädom me els genera kil: Dromiceiomimus, Ornithomimus e Struthiomimus. Fösils düalafas e yunafas petuvons in fomam: Horseshoe Canyon (ed in fomam di Judith River, in provin: Alberta, in Kanadän). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/18 redakön
Teilamalül (⸗ u ꞊) binon malül, kel teilon vödi ad lims tel u plu ka tel. Nesuvo penamasits pükas votik labons teilamalüli. Teilamalül binädon me yümamalüls fagotaleigik tel. So teilamalül papenon as liens brefik fagotaleigik tel. Kösömo teilamalül binon slobik. Sagoy das sekü atos no kanoy binön kofudik demü leig malülas tel: teilamalül e leigamalül.
Ma „Gramat Volapüka“, mutoy gebön teilamalüli: üf vöd pateilon ad spikasilabs len fin kedeta; üf lim telid koboädavöda primon me mayud, as sam: Nolüda⸗Merop; üf lims bofik koboyümavöda binons leigalonöfiks, as sam: general⸗maredal, lampör⸗reg. Do hiel Arie de Jong imobom teilamalüli, lätikumo äsludom ad no gebön malüli at, kel no pubon in püks mödikün. In Volapük teilamalüls plago pägebons te telna, sevabo pö dabük elas „Gramat Volapüka“ fa hiel ‚Arie de Jong‘ e ‚Wörterbuch der Weltsprache für Deutschsprechende‘ fa otan. Binos nitedik, das in „Gramat Volapüka“ pägebons teilamalüls stedik, kels ye äbinons brefikums e smalikums ka leigamalül e sümedons leigamalüls brefik. In vödabuk gretik Volapüka pro Deutänapükans teilamalüls äbinons slobiks. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/19 redakön
Elaf Megaraptor („tifaf legretik“) päcedon büo as gretikün elafas Dromaeosauria pituvöl, ab anu cedoy oni dutöli lü grup elafas Carnosauria, o. b. as röletaf elafa Allosaurus. Älifon dü löpa-Kretat in ziläk Largäntänik: Patagonän, kü älifon id el Giganotosaurus: bal dinosauras mitifidik gretikün föro ädabinölas.
Elaf Megaraptor päbepenon primo as dinosaur gretik grupa Dromaeosauria (Novas, 1998). Äsevadom ledino stabü kluv te bal, lunotü zimmets 30, sümik ad futakluvs hukafomik elafas Dromaeosauridae. Tüv föfalim lölöfik äjonon ye, das kluv gretik at jenöfo äduton lü doat balid nema limafa grupa Carnosauria (Calvo et al., 2004). Nam difon ye vemo de nams elas Carnosauria votik: no klülos, va el Megaraptor duton lü elafs Allosauridae, Carcharodontosauridae, Megalosauroidea, u ba grup lölöfiko votik.
Sötoy mäniotön is, das pos tüv e bü püb bepenama okik, i dö elaf Baryonyx (grupa Spinosauridae) pänunos, das äduton lü grup: Dromaeosauria, leigo stabü namakluv gretik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/20 redakön
Grafan: Lev Nikolayevic Tolstoy (Rusänapüko: Лев Никола́евич Толсто́й; 1828 setul 9 - 1910 novul 20) äbinom lautan, dramatavan ä filosopan Rusänik, äsi püdiman, naargidim kritik ä dugälivotastidan. Äbinom liman flunilabikün famüla noubik: Tolstoy. As lautan, el Tolstoy palecedom fa mödikans balan lekonedilautanas gretikün vola, pato sekü mastanavobots okik: Krig e Püd e Jiel Anna Karenina. Klülädü gretot, lölöf e bepenam jenöfimik lifa Rusänik ün tumyel 19id, buks tel at topons su sömit literata jenöfimik. As filosopan südöfik, el Tolstoy äsevädikom kodü ceds okik tefü tadun nemekädik se lautots äs Regän Goda Binon Ninü Ol, kel pö turn okik äflunon pösodis famik tumyela 20id, soäs hiel Mohandas Gandhi e hiel Martin Luther King: Jr.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/21 redakön
Hiel ‘Steven Allan Spielberg’ (pämotöl tü 1946 dekul 8) binom filmotidilekan, ⸗prodan ä ⸗lautan Lamerikänik. Ya egetom kilna premi: ‘Oscar’ e binom dilekan benosekikün filmajenotema: vobots omik ägetons dolaris za 8 000-balions bevünetiko. Gased: ‘Forbes’ cedom völadi dalabotas omik as dolars 3 000-balions. Ün 2006, gased: ‘Premiere’ älecedon omi as pösod nämädikün ä flunilabikün filmadustoda. Gased: ‘Time’ älisedon i nemi omik as balan Pösodas Gretikün Tumyela. Finü tumyel 20id, gased: ‘Life’ änemon omi pösodi flunilabikün menäda omik.
Pö karier, kel ya edulon degyels za fols, filmots ela ‘Spielberg’ etefons yegädis e stülis mödikis. Dü degyels: 1970, 1980 e 1990, filmots kil omik: el ‘Jaws’ („Maxüls“; sevädik id as: „Jak“), el ‘E. T.’ („Plödatalan“) ed el ‘Jurassic Park’ („Legad Yuratik“) ävedons filmots benosekikün timäda oksik. Filmots ventürik se prim kariera omik suvo palelogons as sams patedik filmotas pöpätik benosekik. Ün yels lätik, el ‘Spielberg’ äbevobom yegädis fäkädikum äs yuanipöjut, slaf, krig e jekälim. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/22 redakön
Elaf Betasuchus äbinon dinosaur grupa: Theropoda, kel älifon finü Kretata. Fösils ona pätuvons in Nedän e päbepenons primo as bid nulik elafa Megalosaurus (ün 1883). Fösils pädönubepenons fa hiel Friedrich von Huene ün 1926, kel äjonom, das dutons no lü el Megalosaurus, ab lü el genus distik (el Megalosaurus äbinon finü tumyel 19id e primü tumyel 20id „defalabäset“, kö dinosaurs mitifidöl mödik - röletafs u no - päkobiopladons). El Huene äkredom, das fösils äbinons balafa dinosauras grupa: Ornithomimosauria, ed ägivom ones nemi no laidüpik: „Ornithomimidorum genus b“. El Huene äkipedom nemi at jüs ävotanemom oni ün 1932 ad Betasuchus (siämü: „B-krokod“). El Betasuchus pasevon te stabü lögabom (el femur) bal no lölöfik, klu tefs onik ko els Theropoda votik fikulons ad pafümetön. Dilets brefabüik anik ämobons, das äbinon limaf smalik grupa: Abelisauria. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/23 redakön
Lalgorit geredik (LG ü GA) binon metod gudükünamik in nünömav. Binon sukalalgorit kel gebon prinsipi volfa. Brefo, pöp tuvedotas fädik panemöl balats pajafon, kel volfon nenatiko jüs bal vedon kotenüköl. Lalgorit geredik stabik pädatikon fa hiel John Holland ün 1972, in buk: „Adaptation in Natural and Artificial Systems“. Lalgorit geredik, e lalgorits volfik votik, pegebons sekaliegiko ko säkäds difik mödik. Säkäds samik binons: vegamataibs, dils flitömas, platots leäktronik, e stir vobianas.
Dabinons dins tel kelis mutoy dunön pro LG. Balido, mutoy votafomön binodi uta kel poprodon, ad lised numas. Liseds at panemons kromosoms e nums onsik panemons gereds. Ekö sam fasilik: disinam taba nomik ko lögs fol e sürfat folliena stedagulik. Dabinons nums kil: lunot e vidot sürfata, e geilot löga alik. If givoy numis fädik kil (kels binons in portat), getoy tabi fädik. Ven edatikoy numavotafomami, ejafoy sukaspadi säkäda: konlet tuvedotas mögik valik. Du volfon, pöp vestigon spadi at.
Din telid keli mutoy is dunön, binon jafön lönedasekäti. At binon sekät kel jonon gudi balata alik. Plü balat binon gudik, plü num pünätas pagivon one. Pro sam taba: if tab padesinon pro mens gretik mäl, pogivonöv pünätis dub lögs gretikum, ed operonöv pünätis dub binön tu gretik u tu smalik, adas mens mäl kanons seidön zü on. Me lönedasekät, kanoy sevön gudi balata seimik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/24 redakön
Hiel Elvis Aaron Presley (1935 yanul 8 – 1977 gustul 17) äbinom kanitan, musigan ä dramatan Lamerikänik. Evedom dil kuliva pöpedik, suvo ön nem: Reg ela Rock 'n' Roll, ü balugiko: Reg.
El Presley äprimom karieri okik as balan kanitanas balid ela rockabilly: mig ela country music ed el rhythm and blues. Fomams nulik oma pro kanits ya dabinöls, in kels ämigom stüli vietanas e bläganas, äblinons ome sevädi e döbatabi gretikis, äsä i plösenam vemo libik oma su städ e pö televid. Äregistarom kanatis ma stül: rock 'n' roll, de kel a.s. Hound Dog e Jailhouse Rock poso ävedons patediks. El Presley älabom vögi mödatälenik ed ädagetom benoseki plödakösömik, keninükamü i stüls votik äs el gospel, el blues, balads ed el pop. Binom jünu plösenan teik, kel pelasumom fa Museds Musiganas Famik fol. Ün degyel: 1960, el Presley äkompenom pö dil gretikün biomagodemas kildegkil omik. Ün 1968, ägeikom lü musig pö televidaprogram patik, pos kel äplösenom da Lamerikän (a.s. in Las Vegas). Dü karier okik, el Presley ämekom rekordis publüga su städ, publüga televidik e sirkotaselama. Binom balan lekananas famikün ä flunilabikünas jenotema musiga pöpedik. Saunasäkäds ädrefons eli Presley nilü fin lifüpa omik, kelos, kobü kanitatävs tumödik e ludivod medines, äkodon deadami tusunik oma bäldotü lifayels 42. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/25 redakön
Period: Lordovig binon telid periodas talavik mäl (velas in Nolüda-Merop) Paleozoiga. Sökon periodi: Kambrium e pasökon fa period: Silur. Lordovig, pänemöl bai tribüt Velsänik: Ordovices, pämiedeton fa hiel Charles Lapworth ün 1879 ad tuvedön döbati vü slopans hiela Adam Sedgwick ed utans hiela Roderick Murchison, kels äpladoms klifabedis ot se Nolüda-Velsän ini Kambrium ed ini Silur, tefädo. El Lapworth, äküpälölo, das nimem fösilik topäda at ädifons de uts Kambriuma ed i de uts Silura, äsuemom, das sötons papladön ini period nulik lönik onas.
Do lasum Lordoviga as period nesekidik äbinon nevifik in Greta-Britän, dils votik vola suno älasumons oni. Pälasumon as period calöfik Paleozoiga pas ün 1906 fa Kongred Talavik Bevünetik.
Period: Lordovig äprimon timü jenot dadeadama smalik, bü yels za 488,3 ± 1.7 balions, ed ädulon dü yels za 44,6-balions. Äfinon timü jenot dadeadama gretik bü yels 443,7 ± 1.5 Ma (ICS, 2004), kel ädistukon 60% bidas melik. Els A. Melott et al. (2006) ämobons, das splodül degsekunik stralama: gamma ikanonöv distukön lozoni lutemik e sufükön lifafomis talik e melikis dub stralam deidöl, ab nolavans mödikum baicedons, das dadeadamajenots binons komplitiks e labons kods mödik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/26 redakön
Hiel Nicolaus Copernicus (1473 febul 19, Toruń – 1543 mayul 24, Frombork) äbinom stelavan balid, kel äjafom levalavi solazänodimik nolaviko pästaböli ed ämomüfom Tali de zänod levala. Lebuk famik oma: De revolutionibus orbium coelestium (Tefü zümufs sferas sülik) suvo palecedon as primapün stelava nulädik ed as tikamagod, kel äprimon Levoluti Nolavik.
Do sapans Grikänik, Lindänik e Slamiks ya ipübons mobis dö solazänodim mö tumyels bü el Copernicus, pübam teorodi solazänodimik nolavik oma ad jonön, das mufs siyegas kanons paplänön nen pladam Tala ini zänod levala, ästigädon vestigamis nolavik pluik ed ävedon timül veütik jenotema nolava nulädik, anu sevädik as Levolut hiela Copernicus.
El Copernicus, bevü mödatälenans votik Dönuliföfikama, äbinom matematan, stelavan, sanan, klatädiman, tradutan, kultan katulik, gitavan, guveran, dugan militk, dipan ä konömavan. Bevü gidids mödik oma, stelav äbinon bal smalikünas; too in jäfüd at äflunom voli e pamemom jünu. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/27 redakön
_(Cropped).png)
Jiel ‘Marie Magdalene Dietrich’, sevädik as ‘Marlene Dietrich’ (1901 dekul 27 in ‘Berlin’ – 1992 mayul 6 in ‘Paris’) äbinof dramatan ä kanitan Lamerikänik in Deutän pämotöl. Palelogof as jidramatan Deutänik balid, kel älabof benoseki in ‘Hollywood’.
Du karier lunik oka, keli äprimof as kabaretakanitan e biomagodemadramatan ün degyel 1920 in ‘Berlin’ ed äfövof as stelan in ‘Hollywood’ ün degyel 1930, as krigamuadan dü Volakrig IIid, e fino as städaplösenan bevünetik de 1950 jü degyel 1970, el ‘Dietrich’ ai ävotükof oki ed ävedof bal sümbolas veütikün plösenalekanas ün tumyel 20id. Stitod Lamerikänik Filmotas ägevon ele ‘Dietrich’ pladi 9id bevü Jistelans Gretikün. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/28 redakön
Elaf Keichousaurus äbinon melaräptul lurooda: Pachypleurosauria, kel ädadeadon finü Triat, dü dadeadamajenot ün Triat-Yurat. Nem onik pedefomon de provin: Kweichow (anu Guizhou) in Tsyinän, kö fösils balid ona pätuvons ün 1957. Fösils ela Keichousaurus binons go mödiks vü fösils elas Sauropterygia jünu petüvöls, e suvo patuvons bomems ti lölöfiks labü yoins; sekü atos palöfons vemo fa konletans. El Keichousaurus, ed i lurood lölik: Pachypleurosauria, ömna papladons ini rood: Nothosauroidea, ab suvo i palisedons as grup nesekidik primöfikum bevü els Sauropterygia.
El Keichousaurus, äs limafs valik lerooda: Sauropterygia, äpöton go gudiko in züäd melik. Äbinon lunotü zimmets 15 jü 30, älabon särvigi e göbi lunikis, äsi futis lulteanik äluniköl. I kap tipotilabik e tuts japik nima at tikodükons, das äbinons fitifidafs melik. Anafs älabons kubitabomi patiko ävolföli, kelos tikodükon, das ba älifädons timi anik su län u su maräds. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/29 redakön
Hiel Robert Schumann – nem lunomiko papenon i Robert Alexander Schumann, do atos binon jiniko pöl – (1810 yunul 8 - 1856 yulul 29) äbinom noatädan, jönavan ä musigikrütan flunilabik Deutänik. Äbinom balan noatädanas romatik famikün tumyela 19id.
Äspelom ad völfön karieri as pianodan, ibä tidan omik: Friedrich Wieck älesiom ome, das el Schumann äkanom vedön pianodan gudikün Yuropa pos studayels te aniks lä om. Namaviod ye änemögükon jenükami spela at, ed el Schumann äsludom ad dedietön oki noatädame. Vobots balid omik äbinons lids; poso änoatädom vobotis pro pianod e musigalef, lidis zuik mödik, sümfonis fol, lopi bal, äsi vobotis votik pro musigalef, koramusigi e cämamusigi. Yegeds omik dö musig äpubons in el Die neue Zeitschrift für Musik („Gased nulik pro musig“): pübot di Leipzig, keli el Schumann äkefünom. Ün 1840, pos komip lunüpik ä fikulik ko fat ofik, el Schumann ämatikom ko jiel Clara Wieck: jipianodan letälenik ä pösod veütik perioda romatik. Ün fin lifüpa okik, pos steifül bal ad oksasen, el Schumann älifädom yelis lätik tel oka in maladöp lanisanik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/30 redakön
El ‚Lojban’ binon mekavapük pemeköl de yel 1987 fa Tikavapükagrup (‚Logical Language Group’) me ledisein süntaka lölöfiko netelplänovika e tikavika. Nem püka pedefomon de: ‚logji’ ("tikav") e ,bangu’ ("pük"). Pük at pestabon su el ‚Loglan’ e päprimon pos deditam in Loglanastitod sekü feit ko datuvan onik, sogädavan Lamerikänik hiel ‚James Cooke Brown’, kel ärogom oke kopiedagitäti püka. Demü kod at el ‚Lojban’ egeton vodastoki lölöfiko nuliki, pestaböli su püks mäl gretiküns: hindiy, larab, Linglänapük, Rusänapük, Spanyänapük e tsyin. Ün 1997, pos yels dek voba, päpübon buk tiädu: ‚The Complete Lojban Grammar’, pelautöl fa hiel ‚John W. Cowan’. El ‚Lojban’ paspikon gudiko fa degtelats ömik pösodas e palauton fa pösods plu tum. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/01/31 redakön
Elafs Ornithischia ü Predentata binon rood lifavik dinosauras honedilabik planifidik. Nem: Ornithischia binon koboyüm vödas Vöna-Grikänapükik ορνιθειος (= böda) ed ισχιον (= hipayoin). Binons sevädiks as „dinosaurs bödahipilabiks“ kodü hipabinod onsik, sümik ad ut bödas (do böds nulädik ibo licinons de elafs Saurischia ü „dinosaurs lasärahipilabiks“). Bi äbinons planifidafs, kels suvo älifons in grups, äbinons mödikums ka els Saurischia. Päyagons fa elafs Theropoda ed äbinons smalikums ka elafs Sauropoda.
Elafs Dinosauria pädilädons ad roods tel: Ornithischia e Saurischia fa hiel Harry Seeley ün 1887. Dilädam at, kel valemo pelasumon, stabon su volf lekela lüodü binod sümikum ad ut bödas (do böds no licinons de dinosaurs at), su pats pö virebs, su düfajelod plödik, e su lab boma „po-tutik“ (bom pluik föfü maxül, kel stäänükon oni). Bom at kontagons ko „po-maxülabom“ pö maxül löpik. Kobo fomons binodi honedafomik, kel pägebon ad kötön planis. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/01 redakön
Hiel ‘Walter Elias Disney’ (1901 dekul 5 – 1966 dekul 15) äbinom filmotiprodan, ⸗dilekan, ⸗lautan, ⸗liföfükan, äsi vögadramatan, büsidan ä benodan Lamerikänik, kel ägetom mödikna premi: ‘Nobel’. El ‘Disney’ binom küpädik as balan pösodas flunilabikün ä jafälikünas pö filmotadustod ün tumyel teldegid. As kefünan (kobü hiel ‘Roy O. Disney’) ela ‘Walt Disney Productions’, el ‘Walt Disney’ ävedom balan filmotiprodanas sevädikün vola valik. Fiam fa om päfünöl, anu sevädik as el ‘Walt Disney Company’ (Kompenät: ‘Walt Disney’), geton atimo dolaris za 35 000-balions alyelo.
El ‘Walt Disney’ binom ledino famik as filmotiprodan ed as jafälan pö däsinotiliföfükam e jafam legadas yegädik. Äkompenom mäldegfolna pö daväl prema: ‘Nobel’ Kadäma filmik, teldegmälna benosekiko; labom anu volarekordi numa premas: ‘Nobel’ pedagetöl. El ‘Disney’ ägetom velna i premi: ‘Emmy’. El ‘Disney’ e kevobans omik äjafons numi mödik pösodöfas fämikün, soäs ut, kel ma mödikans binon el ‘alter ego’ ela ‘Disney’ it: ‘Mickey Mouse’. Nem omik äfamikon aiplu sekü legads yegädik oma: el ‘Disneyland’ ed el ‘Walt Disney World’ in Lamerikän, Fransän, Yapän e Tsyinän. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/02 redakön
Hiel Charles John Huffam Dickens ([ˈtʃɑrlz ˈdɪkɪnz]; 1812 febul 7 – 1870 yunul 9), näinem: „Baz“, äbinom lekonedilautan Linglänik veütikün timäda jirega: Victoria, äsi komipan nämöfik gönü säkäds sogädik. Palecedom as balan lautanas gretikün Linglänapüka e pästunidom sekü laut liegik oma e pösods memabik fa om päjaföls. Ya dü lifüp okik ädageton sevädi e popedi gretikis.
Krütans posik, vü kels balidans äbinoms hiels George Gissing e G. K. Chesterton, äpenoms dö prosadibemastam omik, dö senäl sogädik nämöfik oma e dö jafam nenfinik pösodas memabik, ab lautans votik soäs hiel George Henry Lewes, hiel Henry James e jiel Virginia Woolf kusadons omi tefü dasenäl tuvemik, nekredab jenotas anik e pösods anik labü patöfs tuvemik. Sekü pöped lekonedas e konotas ela Dickens, vobots omik papübons ai dönu. El Dickens äpenom lekonedis näijenotik: fomam kösömik ün tim okik, e dil nulik anik lekonedas oma pästebedon nesufädiko fa reidanef. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/03 redakön
Elaf ‚Odontorhynchus’ (siämü „tutasnud“) äbinon pterosaur fina Yurat (Tithonian) se zemaklif di Solnhofen in Bayän (Deutän). Pestabon su maxül anu peperöl. Maxül at jiniko äsümon ad ut elafa Rhamphorhynchus, labü tuts lunik ä föfio blegiks lä föfatipot, do ädifon de on sekü jenöfot, das ädabinons tuts pebalöl tel lä tipot donamaxüla, ab tuts pebalöl nonik lä tipot löpamaxüla. Kran äbinon go smalik (lunotü zimmets 6,5-7).
El genus at noe binon no gudiko sevädik stabü bom anu peperöl, abi ya pagebon pro nim votik (Pelzeln 1868; ed i pro vumabid). Mögos, das binon i nem dotik (nomen dubium): hiel David Unwin no äpladom oni ini pterosauralised okik in lebuk: The Pterosaurs: From Deep Time.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/04 redakön
.jpg)
„Ventürs hiela ‚Tintin’” (Fransänapüko: ‚Les Aventures de Tintin’) binon sökod däsinotakonotas pejafädöl fa däsinan Belgänik: ‚Georges Remi’ (1907–1983) ön magälanem: ‚Hergé’. Dutons lü däsinotakonots Yuropik pöpedikün tumyela 20id. Petradutons ini püks e dialegs plu tums, e samäds plu balions teltum peselons. Stabü „Ventürs hiela ‚Tintin’” i dramats, filmots, däsinotafilmots e nünömapleds distöfiks pemekons, bevü kels filmot: ‚The Adventures of Tintin: The Secret of the Unicorn’ hiela ‚Steven Spielberg’ binon benosevädikün.
El ‚Tintin’ äpubom balidnaedo ün yel: 1929 tü d. 10id yanula in periodapenäd: ‚Le Petit Vingtième’ [= Teldegidos smalik] ä de 1930 fomü toums balatik, pädabüköls primüpo fa ‚Le Petit Vingtième’, ab sis 1934 fa dabüköp: ‚Casterman’. Konots balik binons boso balugäliks äd änotodons levalidacedi katulik⸗dakipiälik, ab sis labun lulid: „Lotus blövik” < el ‚Hergé’ ädunom vestigi staböfik pro konots oma. Sis yels at konots mödik älabons kaledi bolitik⸗satirik. Valodo toums teldegfol äpubons, bevü kels toum latik päpubon no pefiduinölo ün yel: 1986 pos deadam ela ‚Hergé’.
Heroeds sökoda binons ‚Tintin’: gasediman ä tävan yunik < e nästadog sümpatik omik, ‚Milou’ penemöl. Pösods veütik votiks binons käpten: ‚Haddock’ [= Veitafit], profäsoran tisudik: ‚Tournesol’ [= Solaflor], krimapoldans tel neskiliks: ‚Dupont’ e ‚Dupond’, äsi ji⸗lopakanitan klatik: ‚Bianca Castafiore’. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/05 redakön
Hiel ‚Fibonacci’, pämotöl as ‚Leonardo da Pisa’ ü ‚Leonardo Pisano’, ab sevädik id as ‚Leonardo Bonacci’, ‚Leonardo Fibonacci’ ü balugiko ‚Fibonacci’ (zao 1170 - zao 1250), äbinom matematan Litaliyänik, fa anans palecedöl as matematan tälenikün zänodatimäda.
El ‚Fibonacci’ sevädon atimo ledino sekü: propagidam numatasita Lindäna-Larabänik in Yurop, ledino dub pübam primü tumyela 13id lebuka okik: „Buk Kalkulamas” ü ‚Liber Abaci’ < äsi numasökod stimü om pänemöl: nums hiela ‚Fibonacci’ (1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, ...), kelis no ätüvom, ab ägebom as sams in el ‚Liber Abaci’. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/06 redakön
Elaf Acanthopholis (LFB [ækənˈθofəlɪs]) (siämü „tegüls spinöfik“) äbinon dinosaur famüla: Nodosauridae grupa: Ankylosauridae, kel älifon primü Kretat (nimemastad Albian jü Cenomanian], bü yels za 140-balions. Nem tefon tegi onik (Vöna-Grikänapük: akantha siämü „spin“, e pholis siämü „tegül“). Teg ela Acanthopholis's binädon me platotils nögafomik su skin e me stigs nilü särvig e jots, ve bäkabom. Elaf Acanthopholis äbinon planifidaf folfutik. Lunot ona petäxeton mö mets 3-5, e vetot ona mö milgrams 380.
Fösil no lölöfik: kran e dilets anik nilü kran petüvon in Linglän ün 1867, e pänemon fa hiel Thomas Huxley Acanthopholis horrida. Bai fonäts anik, el Acanthopholis binon nem no lonöföl, bi nüns saidik no nog pekonletons ad lesagön, das tüv no äbinon balugiko fösils balafa elafas Nodosauria. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/07 redakön
Hiel Augustinus Laurén äbinom Volapükan Suomiyänik, kel pämäniotom in gased Svedänik: ‚Volapükisten’.
Pämotom ün 1869 in ‚Torpby’ (Suomiyän). In ‚Turku’ ävedom pötekan, e poso in ‚Helsinki’ pötekal. Ävedom ettimo i Volapükan, e poso igo presidan Volapükakluba di Raumo (ettimo nog in Rusän, atimo in Suomiyän). Finü tumyel 19id ye, ven älödom in ‚Oulu’ (1893-1895, 1897-1898), älärnom speranti, sekü flun hiela ‚Gösta Englund’: sperantan Svedänik. Tü 1899 prilul 21, el ‚Augustinus Laurén’ ämatikom ko sör ela ‚Englund’: ‚Signe Englund’, jikel leigo älärnof speranti (äbinon ba mated balid vü sperantans).
Sis 1900 matans älödons in ‚Jyväskylä’, kö el ‚Augustinus Laurén’ äpübom ün 1904 tidabuki balid speranta por Suomiyänans, keli ilautom kobü hiel ‚K. J. Kuntzi’. De 1918 jü 1939, el ‚Augustinus Laurén’ älödom in ‚Helsinki’, ab pos prim Nifüpakrig vü Balatam Sovyätik e Suomiyän (1939-1940) äfealotädom ini ‚Stockholm’, kö älödom domü pals okik e kö ädeadom tü 1940 prilul 9, mö mul te bal pos fin Nifüpakriga. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/08 redakön
Hiel Victor-Marie Hugo (1802 febul 26 in Besançon - 1885 mayul 22 in Paris) äbinom poedan, dramatavan, lautan, jäfedan pro menagitäts ä ba men flunilabikün Romatima in Fransän.
In Fransän, benorepüt literatik ela Hugo sekidon ledino de poedots e dramats omiks, no de lekoneds omik. Vü toums mödik poeda, vobots tel: Les Comtemplations e La Légende des siècles pastunidons levemo fa krütanef: el Hugo anikna padientifükom as poedan Fransänik gretikün. In läns votik vobots sevädikün oma binons suvo lekoneds: Les Misérables e Notre-Dame de Paris (lätik suvo petradutöl tiädü Gobadan ela Notre-Dame). Do äbinom levemo dakipiälik ün yunüp oka, el Hugo ämufom lüodü nedet bolitik dü tumyels äpasetikons; ävedom jelodan lefäkik repüblikima, e vobots omik suvo mäniotons säkädis bolitik e lekanikis mödikums tima omik. Päsepülom in el Panthéon.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/09 redakön
Elaf Leptictidium: sügaf rujenavik, äbinon smalikün sügafas bunülöl valik. Nimils at ya ädabinons dü Leotsen. Äbinons mödiks in Yurop, ab ädadeadons bü yels 35-balion, nen fovafs nulädik.
El Leptictidium älabon föfalögis smalik e pödalögis lunik; äsümon ad elaf Macropus Stralopik, u ba ad kangur smalik. Vestigam bomemabinoda onik tikodükon, das ämufon äbunülölo. Vestigam krana onik jonon, das älabon nudi lunik muföl, sümik ad ut elafas Macroscelidea. Äbinon lunotü zimmets 60 jü 90 (de nud jü göb).
Fösils legudiko pedakipöls ela Leptictidium petuvons in slet se fonäds di Messel, in Deutän. Igo heraretods e fid in stomägs pedakipons, kel tikodükon, das el Leptictidium äbinon mitifidaf. Äfidon näsäkis, lasäris äsi sügafis smalik votik.
Jinim: Leptictidium ko nimüls ofik binons kompenafs veütik dila balid televidasökoda fösilavik: Walking with Beasts (Gol kobü Nims; BBC), in kel pabepenon del bal lifüpa nimas leotsenik at. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/10 redakön
Hiel ‘Dr. Willem Drees’ (pämotöl tü 1886, yulul, d. 5id tö ‘Amsterdam’, ädeadöl tü 1988, mayul, d. 14id tö ‘Den Haag’) äbinom bolitan Nedänik, fa öman palecedöl as balan bolitanas veütikün in Nedän pos Volakrig telid. Dü yels: 1948–1958 äbinom ministeran⸗presidan Nedäna ä poso tataministeran. El ‘Drees’, sevädöl as man neflagiälik labü lifastül vemo balugik, äjuitom pöpedi lovexänöl miedis paletabolitik ä pänäinemom „fatül: ‘Drees’”.
El ‘Drees’ äbinom sogädademokratiman pesüadüköl, ab i pragmatiälan, kel suvo ösagom: „No valikos mögon, e pato no mögon leigüpo.” Ün 1904 älüyumom lü Vobanefapalet Sogädademokratimik (‘SDAP’), övotafomöl ini Vobapalet (‘PvdA’) ün 1946. Pos Volakrig telid el ‘Drees’ päcälom ministerani dinädas sogädik, dü calam kelik ävedükom stabi pro sit lätikum pänsionisuras sogädik medü el „ditretadisin” sonemik de yel: 1947. Tü 1948, gustula d. 7id ,Drees’ ävedom ministeran⸗presidan. Jü 1958, dekula 22id ädugom reiganefis fol balposvotikis. Dü degyel vüik äjäfikom me bejäfabots veütik, äsä bekomip sekas mifätik koupa Deutänik, dönubum könomik Nedäna, säkolun Lofüda⸗Lindäna Nedänik, lebum cifodastütedasita äsi kobovob bevünetik, keninükamü dafom ela ‘Benelux’, ela ‘Noganükam pro kobovob e völf könomik’, ela ‘NBNL’ ed ela ‘Kobäd könomik Yuropik’. Pos calam oma as ministeran⸗presidan ‘Drees’ ävedom tataministeran. Ädeadom ün 1988 bäldotü lifayels 101. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/11 redakön
Lakad (𒀝𒅗𒁺𒌑 ak-ka-du-u2) binon pük dadeadik lofüdasemitik, kel päspikon in Mesopotän vönik jü tumyel jölid bü Kristus, ven päplaädon fa laramey. Binon pük lofüdasemitik vönikün sevädik. Ägebon koinapenäti, kel primo pegebon ad penön sumeri: pük leigo dadeadik Sumeräna. Nem “lakad” dekömon de zif: ‘Akad’: zif gretik kuliva Mesopotäna dü Lampörän lakadik.
Vödastok lakada mödadilo labon rigi semitik. Do padilädon as “pük lofüdasemitik”, vöds mödik vödastoka okik difons vemo de vöds in püks semitik votiks. As sam: ‘māru’ “son” (semitik ‘*bn’), ‘qātu’ “nam” (semitik ‘*yd’), ‘šēpu’ “fut” (semitik ‘*rgl’), ‘qabû’ “sagön” (semitik ‘*qwl’), ‘izuzzu’ “stanön” (semitik ‘*qwm’), ‘ana’ “pro, tefü” (semitik ‘*li’). Sekü kosam lardik ko sumer e laramey, vödastok lakada dalabon vödis mödik de püks at. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/12 redakön
Jiel ‘Brigitte Bardot’ (pronimag: [bʀi'ʒit baʀ'do]; nem lölöfik: ‘Brigitte Anne-Marie Bardot’; pemotöl tü 1934 setul 28 in ‘Paris’) äbinof dramatan Fransänik ya pemoböl pro prem ela ‘BAFTA’, kanitan ä komipan pro nimagitäts. Palelogof jünu as el ‘sex kitten’ patedikün degyelas: 1950 e 1960.
Ün degyel: 1970, posä älüvof dramati, el ‘Bardot’ äkomipof e nog anu komipon jäfediko pro nimagitäts. Dü degyel: 1990 änotodof suvo cedis bolitik okik tefü yegäds soäs nütevam, slam in Fransän, bidädamig ed otgeniäl. Ceds ofik binons bolitiko detiks.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/13 redakön
Jiel Anaïs Nin ([ana'iːs nin]; nem lölik ofa äbinon Angela Anais Juana Antolina Rosa Edelmira Nin y Culmell; 1903 febul 21 - 1977 yanul 14) äbinof lautan in Fransän pämotöl, labü blud Katalonänik, Kubeänik ä Danänik, kel äfamikof kodü delabuks ofik, kels bepenons yelis plu mäldegis (de tim, kü älabof bäldoti yelas degbal, ti jü deadam ofik), ed i kodü lautots lerotik oka.
Dü yels mödik, el Anaïs Nin äkipof lifi telik as telmatan. Himatan balid ofik äbinom hiel Hugh Guiler, bankan ä lekanan, ko kel ämatikof ven äbinof yunik ün yels 1920. Hiel Rupert Poole, ko kel ämatikof du äbinof nog jimatan ela Guiler, äbinom fotijelan e pos-posson hiela Frank Lloyd Wright. Himatans bofik jiniko no änoloms lifi telik ela Nin, ed äkolkömoms odi te pos deadam ofik ün 1977. Pos deadama hiela Hugh Guiler ün 1985, fomam lölöfik nen sänsur delabukas ofik päpreparon fa el Rupert Poole.
El Anaïs Nin pämotof in Neuilly-sur-Seine, in Fransän, as daut noatädana Katalänik: Joaquin Nin e jiela Rosa Culmell y Vigaraud: Danänan labü blud Fransänik e Kubeänik. Ven el Nin älabof bäldoti lifayelas 11, fat ofik älüvom famüli oka. Mot, el Anaïs e blods tel ofik: Thorvald Nin e Joaquin Nin-Culmell, äfealotädons lü New York. Nog ün püberüp okik, el Anaïs äklemof juli ed äprimof ad vobön as „model“ e danüdan. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/14 redakön
Elaf Tupuxuara äbinon pterosaur gretik, krästilabik e nentutik, kel päbepenon balidnaedo ün 1988 e kel petuvon fa hiels Alexander Kellner e Diogenes Campos in Fomam di Santana in Brasilän (ab pos atos id in Nolüda-Merop). Logot onik äsümon ad ut elafa Pteranodon, ibä daülafs älabons krästi lä snud äprimölo, ab kräst ela Tupuxuara äbinon gretikum, ka ut ela Pteranodon. I jinims bida at älabons krästi gretik, ab krästs ofsik äbinons klöpöfiks. Binos luveratik, das el Tupuxuara äfidon fitis ed älifon nilü jols Sulüda-Meropa. Kran ela Tupuxuara älabon lunoti mö zimmets 90, e koap lölöfik mö mets 2,5. Pterosaur at älabon flitämatenoti metas 5,4.
El Tupuxuara pedadilädon as limaf grupa: Azhdarchoidea, ab nog padöbatos, va äbinon röletaf nilöfikum elas Azhdarchidae (grup pterosaura gianagretik: Quetzalcoatlus, in Täxasän pätüvöl), u ela Tapejara. Yunaf balid, fa fosilavans Nivera di Portsmouth in Brasilän Nolüda-Lofüdik pätuvöl e fa hiels David Martill e Darren Naish ün 2006 päbepenöl, älabon krästi no löliko idagloföli, kelos stüton lecedi, das kräst at ämalon madi genik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/15 redakön
Fransän (calöfiko: République française = Repüblikän Fransänik) binon län Yuropik, kela cifadil topon in Yurop Vesüdik. Fransän binon bäldikün tatas Yuropik valik, primo in topäd regik labü zän su nisul: Île-de-France. Cifazif onik binon el Paris. Liman Konsälalefa Yuropik, binon bal länas, kels efünons Fedi Yuropik, topädi ela euro e Spadi ela Schengen. Binon i bal limanas lul Sefakonsälalefa Tatas Pebalöl, e duton lü Fed länas latinik, lü Fed länas Fransänapükik (el Francophonie famik), e lü G-8 (Grup länas liegikün jöl).
Digs veütikün ä pelöfölüns Fransäna stabons su demokrat e gitäts menik. Fransän binon liman ela NBNL (= Noganükam Baläda Nolüda-Latlanteanik, Linglänapüko: NATO). Ün 1966 älüvon noganükami militik pebalöl, ab ägegolon dilo ün 2002. Dalabon belödanis vafis taumik.
Konömavasit ona binon katädimik, ab tat flunon nepüliko lifi konömavik pos fin volakriga telid, kelos ädälon one ad fomön fiamis dustodik labülöl pladi vü grups bevünetik veütikün. Votikams mödik sökaleodik äkodons ye, das dü yels kildeg lätik tat Fransänik nevifiko efagükon oki de dins konömavik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/16 redakön
Hiel William Shakespeare (päblunedöl tü 1564 prilul 26 - 1616 prilul 23 ma kaled hiela Julius, mayul 3 ma kaled hiela Gregorius) äbinom poedan ä dramatavan Linglänik, anu palecedöl lautan gretikün in Linglänapük ä dramatavan veütikün vola. Suvo panemom poedan netik Lingläna, u „Bardan di Avon“ (ü balugiko: „Bardan“). Vobotem dabinöl omik binädon me dramats 38, poedots degfolliänik 154, poedots konotik lunik tel, e poedots smalik anik. Dramats omik petradutons ini püks liföl veütik valik e paplösenons suvumo, kas uts dramatavanas votik valik.
El Shakespeare pämotom e pädugälom in Stratford-upon-Avon. Bäldotü lifayels 18 ämatikom ko jiel Anne Hathaway, kel ämotof ome cilis kil: Susanna e telädans: Hamnet e Judith. Vü 1585 e 1592 äprimom karieri benosekik in London as dramatan, lautan e dalaban dila dramatanefa: Lord Chamberlain's Men (= Mans hiela Lord Chamberlain), poso pävotanemöl as King's Men (= Mans Rega). Jiniko äsoalükom oki zao ün 1613 in Stratford, kö ädeadom pos yels kil. Nemödikos päregistaron tefü lif privatik ela Shakespeare, e mödikos pespekulon, tefü yegäds äs genalif e rel omik, äsi tefü mög, das vobots omik pilautons fa votikans. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/17 redakön
Elaf Amiskwia äbinon nim müdik smalik (lunotü zimmets 2,5) no nog pedadilädöl, sevädik te medüfösils zänoda-Kambriumik sleta di Burgess (Kanadän). Dakipastad fösilas sevädik lul no binon vemo gudik. Bid te bal: Amiskwia sagittiformis jünu pebepenon.
Kap ela Amiskwia labon probodis brefik tel, e koap no padilöl labon stiragöbis smalik tel e göbi platik. Ninäms stäänikon de kap ti jü göb.
Fösilavan Charles Walcott, tüvan fösilas sleta di Burgess, primo ädadilädom eli Amiskwia as vum grupa chaetognatha, bi äkredom, das ilogom mudastigis kil pö fösils. El Amiskwia ye jiniko nelabon stigis e tutis gleipölis patedikis vumafösilas votik sleta di Burgess. Poso nolavans ämobons, das äsümon plu ad elafs Nemertea: vums tanodafomik. Hiel Conway Morris, kel ärevidom bepenami nimema sleta di Burgess ün yels 1970, äbepenom eli Amiskwia as bid teik ela phylum nesevädik, bi labon probodis tel nilü mud pla probod patedik te bal elafas Nemertea. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/18 redakön
Hiel Petro Poletti (1846 yanul 14 in Albese con Cassano, provin: Como, Litaliyän - 1915 mäzul 12 in Shanghai, Tsyinän) äbinom Volapükan Litaliyänik, kel ädugom Volapüki ini Tsyinän. Dü lif oka äcalom pö melatoläd Tsyinänik lampörik in Amoy, e latikumo de 1902 in Shanghai. Äbinom nolavan lanälik literata Tsyinänik ä lautan sevädik difikas lebukas Litaliyänapükik e Linglänapükik dö pük Tsyinänik.
I pö jäfüd Volapükik äsevädükom oki as slopan zilik püka at ä kevoban nämik pö stäänükam e pakam ata, pato in Tsyinän tö Amoy e Shanghai, efe medü tidodems e Volapükalebuks ömik.
Ün setul yela: 1887 ädagetom de Schleyer diplomi tidana Volapüka, ün mayul yela: 1890 uti profäsorana Volapüka, ed ün dekul yela: 1891 uti xamana Volapüka. Timü dönunoganükam kadäma ün 1890 nem ela Poletti ya komädon in lised limanas, ab pas ün 1894 ädagetom diplomi kadämana. Ün setul yela: 1893 älüyumom ad Volapükaklub valemik, kel pifünon fa kadämal Joseph Bernhaupt in Bäyrut (Süriyän). (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/19 redakön
Hiel Sir Isaac Newton (1643 yanul 4 - 1727 mäzul 31) äbinom füsüdan, matematan, stelavan, godavan, natavan ä lalkiman Linglänik. Lebuk omik: Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica, ün 1687 päpüböl e jünu as vobot gretikün nolavajenotema, äbepenon gravitati (ü vetotanämi) valemiki e lonis kil mufa, äfomölo stabi mufava klatädik, kel ädareigon lelogi nolavik levala füsüdik dü tumyels fovik kil e binon nog stab cinäda atimik. Äjonom, das muf yegas su Tal e muf siyegas palonons fa natalonem ot medä äblöfom, das teorod vetotanäma e lons planetamufa hiela Kepler kanons pabalön. Ön mod soik ämoükom dotis lätikün tefü solazänodim ed äprogedükom levoluti nolavik.
Demü mufav, el Newton äbepenom prinsipis dakipa ela momentum ed ela momentum gulik. Demü litav, ädatikom daleskopi fläköl ed ävölfom teorodi köla stabü küped, das prismot dilon liti vietik ad späktrum logädik. Äbepenom i fomülami lona koldikama ed ästudom vifoti tona.
Demü matemat, el Newton dilom ko hiel Gottfried Leibniz völfami difakalkula. Leigo äblöfom leseti telnomik valemik, ävölfom so panemöli „metodi hiela Newton“ ad nilöfikön lü serapüns sekäta, ed äkeblünom stude naätasökodas. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/20 redakön
Elaf Opabinia äbinon nim edadeadöl vemo nekösömik petuvöl in fösilöps prima Kambriuma. Bid teik ona: Opabinia regalis, pasevon dub fösilabeds te bal: slet zänodakambriumik di Burgess se British Columbia (Kanadän). Tüvan ona: hiel Charles Doolittle Walcott änemom oni stabü nem bela topik: el Opabin Peak in Belem Klifagik Kanadänik.
Nim at älabon koapi dilagik lunotü zimmets za jöls, ed i plödabomemi müdik. Kap älabon logis jäfidik lul, kelis äkanons givön gebane onsik logamafeli mö ti 360°, e probodi lunik ä flegoviki, kel tefü binod jiniko no kanon paleigodön ko koapadils lifafomas valik nog dabinölas. Len finot proboda äbinons stigs, demü kels teorod pemobon, das pägebons as gleipäms ad fanön fidi (luveratiko nimis smalik). Ämutons dugön fidi lü mud, kel ätopon dis kap, po stab proboda.
Koapadil anik älabon numi cielas e päri lenlagotas kläpafomik, kels sümons ad uts nima nonik timäda at (pläamü elaf Anomalocaris). Lenlagotas lätik kil äfomons göbi. Distü näsäks ed artropodafs votik, kap jiniko no binädon me koapadils pibalöl. Koap jiniko pätegon fa koan müdik, flegovik ä no äkalsiniköl, nen yoins vü dils. El Opabinia no labon röletafis sevädik, bo pläamü elaf Anomalocaris. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/21 redakön
El Epsilon Eridani (ε Eri / ε Eridani) binon cifasökodastel (klada K2) famik eläda Eridanus. No labon nemi lönik calöfik (kösömiko panemon ma lised hiela Bayer), do larabans se jol Lofüda-Frikopik bü tumyels vel lunomiko ägebons nemi: الصادرة Al-Sadirah (Struts Gekömöl). El Epsilon Eridani binon stel kilid ma sökaleod fagota se solasit (litayels 10,522), kel binon logädik nen daleskop. Labon 85% masata Sola, gretoti za oti, ab te 28% stralanämi Sola.
Bal patöfas nekösömikün ela Epsilon Eridani binon späktrum vemo votiköl, labü sesedaliens mödik. Labon zuo feli magnetik vemo nämik e, bai mafams lätik, tulon balna zü ok ünü dels 12 (zao telna vifikum ka Sol). Kod atosa binon yun onik: bäldot ona binon valodo yels 500-balion. To yun oka, labon metalöfi donik, pato tefü ferin. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/22 redakön
Jiel Xaviera Hollander (1943 yunul 15) binof penan Nedänik, büo i jinepuedan ä jistelan biomagodemas genik. Pämotof labü nem: Vera de Vries in Soerabaja (attimo in Lindän Nedänik) lä fat yudik: Michiel de Vries (1902-1973), dilekan malädanöpa in Soerabaja, e mot kritik Fransäna-Deutänik. Pos moted oka, el Hollander e mot okik päpladofs ini el Jappenkamp (seatöp pro Nedänans in Lindän Nedänik dü volakrig telid). Pos fin volakriga famül ofik älomädikon in Amsterdam. El Hollander ävisitof eli Barlaeus Gymnasium, ägetof diplomi sekretana, ed ätävof lü Sulüda-Frikopän, e poso lü New York in Lamerikän, kö fino ävedof jinepuedan. Dö belifots okik äpenof bukis stedälik mödik, bevü kels i The Happy Hooker: My Own Story (Jinepuedan Läbik: Konot Lönik Oba, 1971), me kel äsevädikof in vol lölik. Ün 1982 päpübon tradutod Nedänapükik tiädü De happy hooker. Buk at ädistükon oki ün tim at sekü stedäl oka demü kosäd genik, e palecedon as sam literata genasiik ü geneflenik. Ävedon biomagodem labü as stelan jiel Lynn Redgrave. El Hollander epenof siso bukis votik mödik ed eprodof dramatis in Amsterdam. Buk lätik ofik, Child No More (No plu cil), binon konot neläbik deadama mota ofik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/23 redakön
Elaf Scipionyx äbinon dinosaur smalik grupa Theropoda dona-Kretata se Litaliyän. Jünu bomem te bal petüvon, kel binon famik sekü dakip no kösömik koapadilas molik. Binon fösil yunafa, lunotü zimmets za teldegs. Gretot düalafa patäxeton as mets 2. Nem: Scipionyx dekömon de vöd latinik Scipio, e de vöd Grikänapükik onyx: kluv ela Scipio, stimü hiel Scipione Bresilak, talavan, kel äpenom bepenami balid klifafomama, kö fösil at pätuvon. Bidanem: samniticus sinifon: se topäd: Samnium, nem latinik ziläka zü Pietraroja. Fösil at penäinemon el Skippy.
Fösil pätüvon ün florüp yela 1981 fa hiel Giovanni Todesco, fösilisukan no calik, nilü Pietraroja. No äsevölo veüti tuvota okik, älaibinükon fösili bisarik at in distead doma okik jü 1992, ven äkolkömom fösilavanis tel de Mused Sifik Natajenava di Milano: hiels Cristiano dal Sasso e Marco Signore, kels ädasevoms oni as dinosaur Litaliyänik balid. Timapenäd: Oggi ägivon dinosaurile smalik näinemi: Ciro, nem patedik menas se Napoli. Ün 1998, el Scipionyx äpubon su tegod nolavapenäda: Nature. Pacedon atimo as bal virebafafösilas veütikün jünu petüvölas, pos vestig lunüpik ä fikulik äjonon fösilikami plödakösömiko gudiki jäfidämas ninik ona. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/24 redakön
Kadäm Bevünetik Volapüka, u balugiko kadäm Volapüka (rigiko: kadem volapüka), päfünon ün gustul yela 1887, dü Volapükakongred telid tö München, zeilü dakip e menod Volapüka. Kadäm Volapüka pädönulifükon e pävotastidon telna pos dead ela ‘Schleyer’, sevabo ün yels: 1935 e 2007.
Hiel Schleyer ämäniotom zesüdi ela ‘Völkersprachakademie’ (kadäm pükik bevünetik), kel ömuton kontrolön e pakön lotografi balik menefa, medü “Siunahap” (gased ettimik okik) ya ün mäzul yela 1878id pö notükam volalafaba okik. Pos daved Volapüka tikamagot at äjinon volfön in tikäl ela Schleyer (samo ün 1886, in yeged dö dinits Volapükanefa (pübot nümü 766 se gased setulik) äpenom dö kadämans ü “kademels” balmil foltum fütüriks, äsi dö senätans ü “senatels” tums). Ün yunul ela 1887 medü “Volapükabled” okik änotükom nomemi büfik kadäma, kel öbinädon me 1-ido) cifal, 2-ido) “pladal” (pladulan) cifala (cal at sümon ad vicifal nutimik), 3-ido) “senatels” (senätans) 100, 4-ido) “kademels” (poso “kademans”, nu “kadämans”) anik (balan pro mens balion neta alik). Cals “kademala” (“kadämal”, balan pro mens degbalion neta seimik ü pro degans kadämanas) e “kademana” (kadäman spodöl) pälonöfükons latikumo, sevabo dü kongred di ‘München’.
Kadäm calöfiko pistidon tü 1887, gustul, 9, pö seadod Volapükakongreda valemik telid in ‘München’. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/25 redakön
.jpg)
Hiel Albrecht Dürer (pronimag: ['al.bʀɛçt 'dy.ʀɐ]; 1471 mayul 21 - 1528 prilul 6) äbinom pänan ä matematan Deutänik. Pämotom ed ädeadom in Nürnberg (Deutän), e sevädom ledino as balan jafanas gretikün gavot]s, kobü hiels Rembrandt e Goya. Gavots onik suvo äfomons sökodi, soäs samo el Paokalüp (1498) e sökods tel dö lügadramat Kristusa: el Lügadramat Gretik (1498-1510) ed el Lügadramat Smalik (1510-1511). Gavots sevädikün ela Dürer binons el Monitan, Dead e Diab (1513), el Salüdan: Yeronimus in studacem okik (1514) ed el Melencolia I (= Glumaladäl I; 1514). El Melencolia I ebinon yegäd diletamas e spekulamas mödikas. Magods famikün oma binons ba boadagavots omik: el Monitans Fol Paokalüpa (1497-1498) se sökod: Paokalüp, el Rinoserod e okpöträts mödik me leül. El Dürer luveratiko no äkötom boadagavotis lönik oka, ab ävobükom gavani skilik, kel äkopiedom fiedo däsinotis omik. Äpänom vobotis relik mödik me leül, äsi vatakölapänotis e däsinotis klilakölikis, kels medü kopieds nutimik ba evedons anu vobots sevädikün oma. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/26 redakön
Elaf Camptosaurus äbinon el genus dinosauras honedilabik ä planifidöl dona-Yurata. Nem at sinifon: lasär blegik, bi, ven ästanon su futs fol, koap onik äbinon bo blegik (in Vöna-Grikänapük, kamptos = blegik, e sauros = lasär). Elaf Camptosaurus päbepenon balidnaedo fa Othniel Charles Marsh ün 1879. Nem votik, kel pämobon pro el genus at, äbinon Camptonotus, siämü bäk blegik.
Fösils dinosauras at petuvons gretadilo in Nolüda-Merop; bomem labü nem Camptosaurus prestwichii ye pätüvon in Chawely Brick Pits, Cummor Hurst, in Oxfordshire, Linglän. Fösil at pätuvon, ven träm pävabükon ini lubelaflan, e päbepenon ün 1880 fa hiel Hulke as Iguanodon prestwichii, poso päpladon ini el genus nulik, Cumnoria, poso dönu ini el genus Iguanodon, e fino ini Camptosaurus (fa Lyedekker ün 1889).
Els Camptosauria daülik gretikün älabons lunoti metas 7. Älabons koapis vetik, ab äkanons golön su futs fol, ed i su futs tel, ven ävilons. El genus at binon ba röletaf büogolafa dinosauras grupas Iguanodontidae e Hadrosauridae. Luveratiko äfidon planis smalik me honed papagafomik oka. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/27 redakön
Bevüslav (,Medžuslovjansky’, büiko sevädik as el ,Slovianski’ „slav”) binon yufapük zonik pro slavans, pejaföl ün 2006 fa grup pükavanas de läns difik. Pestabon su vönaglügaslav e su nuiks natapüks slavik: Rusänapük, Lukrayänapük, Polänapük, tsyeg, Sloveniyänapük, Kroasänapük e.r. Desin binälon in suemovöf pro spikans pükas at. Pük labon gramati balugik, genis kil e falis mäl u vel, as pluamadil pükas slavik, dat palärnovon fasilo e vifiko. Bevüslav binon stum yuföfik e frutik pro tävans e mens, kels vilons lärnön püki slavik bali u mödikumis.
Jenotem bevüslava tefidon ko valaslavanetim. Gramati balid älautom dü yels: 1659-1666 < pädan kroasänik: ,Juraj Križanić’, petiädöli ,Gramatíčno izkâzanje ob rúskom jezíku (Bepenot gramatik dö Rusänapük). El ,Križanić’ pasevom äs valaslavanetiman balid, e pük, keli äbepenom, äbinon jenöfo migot pükas: glügaslav, Kroasänapük e Polänapük. Otimo lautans mödik äpüboms pükadisinis lönik, pato ün tumyel 19id e teldil balid tumyela 20id, ven valöpo in Yulop äsüikon netätim. Sams pasevöl binons pükadisins hiela ,Ján Herkeľ’ (1786–1853), hiela ,Matija Majar-Ziljski’ (1809–1892) e hiela ,Božidar Raič’ (1827–1886). Too, pos Volakrig telid, kodü stad bolitik ettimik, valaslavanetim iperon veüti, e suemod püka bevüslavik päfibükon. Danädü süikam bevüresoda finü tumyela 20id äbinon nited nulik tefü pük, keli slavans valik okanonsöv suemön. Pos säbinädikam Sovyätabalatama Rusänapük älönedon no plu pö kosäd bevüslavik, e pükadisins bäldik piglömons. Too, äbinos fasilik ad jafön resodatopedi, e kludo primü tumyela 21id päpübons disins nulik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/28 redakön
Hiel Hernando Cortés Monroy Pizarro Altamirano, sevädik as Hernando ü Hernán Cortés, Legraf Balid Fälida di Oaxaca (1485 - 1547 dekul 2), äbinom letävan ä konkeran (el conquistador) Spanyänik, kel äprimom konkerami Lampöräna Laztekik pro hiel Charles: V: reg Kastilyäna ä Lampöran Romänik Saludik primü tumyel 16id. El Cortés ädutom lü menäd kolunanas Spanyänik, kels äprimons timädi balid Koluna Spanyänik Meropas.
Pämotöl in Medellín, in Extremadura: provin Kastilyäna, pö famül donanoubik, el Cortés äsludom ad sukön kosididi oka in Vol Nulik. Ätävom lü nisul: Hispaniola e poso lü Kubeän, kö ägetom länedis ed ävedom dü brefüp sifal zifila. Ün 1519, pävälom as kapiten letävanefa kilid lü kontinän (om it äpelom dilo letävi at). Neflenam omik kol guvan Kubeäna: hiel Diego Velázquez de Cuéllar, äkodon fino lebüdi fa lätikan letävanefe ad gekömön, keli el Cortéz änedemom. Pos lüköm su kontinän, el Cortés benosekiko äfomom laliadis ko pöps topik anik ta votiks. Ägebom as nätäpretan vomi: Doña Marina, kel poso ägivof ome soni. Ven guvan Kubeäna äsedom dünanis okik ad fanäbükön omi, el Cortés äkomipom ta oms ed ävikodom. Äpenom penedis stedöfo rege in Spanyän, äbegölo dasevi benosekis okik pla pön as volutan. Posä äkonkerom Lampöräni Laztekik, el Cortés ädagetom diniti: Legraf Fälida di Oaxaca, du dinit prästigikum virega pägevon noubane löpikum: hiel Antonio de Mendoza. El Cortés ägetävom lü Spanyän ün 1541, kö ädeadom püdiko ab biedäliko. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/02/29 redakön
Elaf Elmisaurus äbinon dinosaur fina Kretata. Äbinon limaf lurooda: Oviraptorosauria grupa: Theropoda. Fösils onik (te futs e nams) petuvons in Siyop ed in Nolüda-Merop.
Bid patedik: E. rarus päbepenon fa el ‚Halszka Osmólska’ ün 1981. Bid telid: E. elegans (stabü fösils Nolüda-Meropik, kels primo pibepenons as bid elafa Ornithomimus fa hiel ‚William Parks’ ün 1933), pädadilädon ün 1989 as Elmisaurus. Mipladam bida at binon bo sek dakipastada badik fösilas e fagot taledavik gretik vü ons e fösils bida patedik. Brefabüo, hiel ‚Hans-Dieter Sues’ äblöfom, das „bid telid“ ela Elmisaurus äbinon nim votik: elaf Chirostenotes pergracilis.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/01 redakön
Fösilav binon vestigam lifafomas rujenavik Tala medü fösils nimik u planiks. Atos keninükon kopafösilis, rutis (ichnites), nimahogis, jiedotis (coprolites) e retotis votik. (Logolös id eli: vönamenav.)
Fösilav nulädik pladon lifi vönädik ini yumed onik medä studon, lio votikams füsüdik taledava valemik (vönataledav) e klimata (vönaklimatav) eflunons lifavolfami, kisi lekositots ägedunons sekü votikams at e flunis kinik geduns onsik elabons su Tal, e lio geduns dilas bofik eflunons lifadistöfi jünuik. Kludo fösilav lunomiko kobovobon ko talav (stud klifas e klifafomamas), äsi ko planav, lifav, nimav e lekolog - jäfüds bejäföl lifafomis e bitikam okas.
Diläds veütikün fösilava binons vönanimav (nims), vönaplanav (plans) e mikrofösilav (mikrofösils). Vönanimavans kanons binön jäfüdisevans dö vönanimav nenvirebik, kel vestigon nimis nen bäkabom, u dö vönanimav virebilabik, kel vestigon nimis labü bäkabom (keninükamü i fösils menik: vönamenav). Mikrofösilavans vestigons fösilis smalikün (ed i mikrofösilis labü völs noganik äs spors, e r.). Dabinons i jäfuds patik nulik gloföl, soäs vönalifav, vönalekolog, vönapadav (stud padas e rutas vönädik) e deadav (stud utosa, kelos jenon lifafomes pos deadam onsik). Studalüods gretikün vestigons klifajüdis e tefs onsik ko timäds talavik e volfami lifafomas. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/02 redakön
Hiel Evgeniy Bik (Deutänapüko: Eugen Bieck; Rusänapüko: Евгений Николаевич Бик) (1842–1904) äbinom Volapükan Rusänik se Moskva, tidal Deutänapüka, tatakonsälal ä kaenal miedükamik. Pimotom in ‚Moskva’ (Rusän) tü 1842, prilula del 19id (ü prilula del 7id ma kaled di ‚Julius’ ettimo in Rusän pägeböl). Sis yel: 1878 jü deadamadel oka ätidom Deutänapüki studanes stitoda miedükamik di ‚Konstantin’ (Rusänapüko: Константиновский межевой институт), kö sis yel: 1884 < ädunodom as tidal laidacalik. Zuo ätidom in polütägajul di ‚Komissarov’, in polütägajul lampörik ed in kadetajul kilid. Ün yels: 1880id ipreparom tidabuki okik Deutänapüka, dabükots kil kela päpübons. Tidamedöm et pistabon su reid vödemas dabinik yumedik, kelos äbinon ettimo mod vemo nulädik. El Evgenij Nikolaevich äbinom liman sonemika konfera tidalas stitoda, sevabo konsälalefa stitoda miedükamik di ‚Konstantin’ in ‚Moskva’. Id äbinom Volapükinolan süperik. Jenot balid küpidik Volapükamufa in Rusän äbinon spikäd notidik omik dö pük ela Schleyer pö lärnasekion kluba lezilanas nolas kaenik in ‚Moskva’ tü 1886 febul 15 (su tiädapad sotüla pebüköl dät votik pegevon, sevabo: yanul 27, ü yanul 15 ma kaled evönädiköl). (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/03 redakön
Hiel ,Volodümür Vasülyovüc Jcerbüzküy’ (Lukrayänapüko: Володимир Васильович Щербицький) (Verhnyodniprovsk, 1918 febul 17id - Küyiv, 1990 febul 16id) äbinom bolitan Lukrayänik. As sekretan balid Paleta Kobädimik Lukrayäna dü yels 1972–1989 äbinom pösod veütikün in Sovyätarepüblik Sogädimik Lukrayänik.
Ästudom in zif Dnepropetrovsk pö Stitod Kiemavik-Kaenavik ed äfistudom ün 1941. Poso ävobom as kaenal. Ün 1955 ävedom sekretan balid Paleta Kobädimik Lukrayäna (ela ,K.P.U.’), kel äbinon diläd Paleta Kobädimik Sovyätabalatama (ela ,K.P.S.S.’), in provin Dnepropetrovsk. Ün 1957 ävedom paletasekretan ela ,K.P.U.’, ün 1971 liman bolitabüra ela ,K.P.S.S.’. Dü yels 1961-1963 e 1965-1972 el ,Jcerbüzküy’ äbinom reiganefapresidan Sovyätarepüblika Sogädimik Lukrayänika. Pos necäl hiela ,Petro Jelest’ as sekretan balid ela ,K.P.U.’ ün yel 1972, el ,Jcerbüzküy’ äsökätom omi. Kludo el ,Jcerbüzküy’ ävedom pösod nämädikün e veütikün in sovyätarepüblik at. Äbinom kompenan fiedik dugana Sovyätabalatamik: hiela ,Leonid Brejnev’. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/04 redakön
Elaf Daspletosaurus (LFB: [das'plitosɑrəs]), kela nem sinifon „lasär jeiköl“ (Vöna-Grikänapük δασπλήτο-: „jeikik“, e σαύρος: „lasär“) äbinon dinosaur grupa: Theropoda, kel älifon dü fin Kretata in Nolüda-Merop.
Timakompenaf elafa Gorgosaurus, el Daspletosaurus pästabon su bomem, dö kel primo ätikoy, das äbinon bid no päbepenöl ela Gorgosaurus. Atimo bid bal ela Daspletosaurus: D. torosus, ya pezepon calöfiko. Tüv brefabüik fösilas ela in Montana (Lamerikän) jiniko binon bid votik (no nog penemöl) ela Daspeltosaurus. Kran fösila at ye sümon plu ad el Tyrannosaurus, ka ad el D. torosus; ba binon samaf foma bevüik. Pluamanum fösilas petuvöl äbinons in Alberta (Kanadän); aniks petuvons in New Mexico (Lamerikän).
Ya pemobos, das el Daspletosaurus binon büogolaf nemediko elafa Tyrannosaurus. Koap gretöfik, masatilabik elafas Tyrannosauridae bal at, äsi sümots anik pö kranabinod, jonons jiniko röleti nilöfik vü ons. Vestigans anik igo lecedons, das el Daspletosaurus binon bid ela Tyrannosaurus (el Tyrannosaurus torosus), ab mob at no pelasumon valemiko. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/05 redakön
Stel hiela Van Maanen binon nänastel veitik telid ma sökaleod tüvama, ä kilid ma sökaleod fagota de Sol (po els Sirius B e Procyon B). Topon fagotü litayels 14,4 de Sol, in steläd: Sifits (Pisces), e labon lönamufi vo vifiki: 2,99" a yel. Binon tu stralafibik, adas kanon palogön me logs. Masat onik leigon 7/10 masata Sola, ab diamet e stralanäm onik binons mödo läs, ka uts Sola. As nänastel veitik, binon tefädiko koldik, e späktrum onik jonon metalis ab no hidrini u helini. Kold tefädik ona jiniko sinifon, das binon stel ya vemo bäldik, ba bäldotü za (u plu) yels 10.000-balion (ibä nänastels veitik binons primo go vamik, ab koldikumons pianiko du tim pasetikon). Labon diamet milmetas za 12.500 (boso läs ka diamet Tala: milmets 12.800). Sekü atos, densit ona binon levemo löpik: touns 1,2 a kübazimmet. Pätüvon ün 1917 fa stelavan Nedänik: Adriaan Van Maanen. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/06 redakön
Jiel Dora d'Istria (1828 yanul 22 - 1888 novul 17, magälanem jidüka: Helena Koltsova-Massalskaya, pämotöl Elena Ghica ü Elena Gjika) äbinof lautan romatik Lalbanänik-Rumänik e vomiman. Pämotof in Bucureşti as limaf famüla: Ghica (äbinof daut hiela Mihai Ghica) ed as jinef plina areigöl: Grigore IV Ghica). Ägetof dugäli legudik, keli äfövof in foginän: primo in Dresden (Deutän), poso in Wien (Lösterän), Venezia (Litaliyän) e fino in Berlin (Deutän), kö äblöfof noli okik dö Vöna-Grikänapük hiele Alexander Von Humboldt. El d'Istria ägetävof lü lomän okik ün 1849, kö ämatof ko dük Rusänik: Alexander Koltsov-Massalski. Älödof dü yels anik in Rusän Lampöränik, ledino in Sankt Peterburg, ab neai äplidof lecedi Rusäna-netimik himatana okik e bümicödi lortodoxik kura Lampörana Rusänik: Nikolay I. Ven saun ofik äbadikumon sekü klimat in Sankt-Peterburg, el d'Istria älasumof konsäli himatana okik ed ätävof lü Zänoda-Yurop, primo lü Jveizän, kö äblibof dü yels anik, poso lü Grikän e Smala-Siyop. Fino ägetävof lü Litaliyän ad lödön in dom gretik in Firenze. Pos atos nog ätävof lunomiko lü Fransän, Lireyän e Lamerikän. As lautan (ön nem: „d'Istria“, äpenölo ledino in Fransänapük), päküpedof balidnaedo ün 1855. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/07 redakön
Elaf Dilong (se Tsyinänapük: 帝 dì sinifü „lampör“, e 龙 lóng sinifü „drak“, o. b. „lampör-drak“; vöd: 龙 lóng „drak“ pagebon kösömiko in Tsyinänapük ad nemön dinosauris, soäs el „saur(us)“ in Vesüdän) binon dinosaur plümilabik smalik famüla: Tyrannosauridae se prim Kretata, pätüvöl in Fomam di Yixian in provin: Liaoning, in Tsyinän. Nem bida: paradoxus, binon fom latinik vöda Vöna-Grikänapükik: παράδοξον sinifü ta nol vönaoloveik. Dinosaur at älifon bü yels za 130-balions. Binon balaf dinosauras balid ä primöfikünas famüla: Tyrannosauridae, e pätegon fa plüms. Nem obik tikodükon dö yüm no kösömik vü elaf T. rex e plüms: drak Tsyinänik miteodik, ab no pespetölo smalik ä plümilabik.
Plüms kanons palogön su skin efösiliköl göba e maxüla. No binons lölöfiko pedagloföls äs plüms nutimik: änelabons stagili zänodik e pägebons ad vamükön, no ad flitön. Els Tyrannosaurus daülik, in Alberta (Kanadän) ed in Mongolän petuvöls, labons skin efösiliköl, kels jonons jiniko te tegülis patedik dinosauras gretik votik. Mögos, das yunafs äbinons plümilabiks, ab äperons plümis dü glof oksik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/08 redakön
Vög Volapüka binon gased Volapükik teik nog papüböl (pefünon fa hiel Ralph Midgley: guvan Volapükanefa). Hiel Ralph Midgley (Greta-Britän) äpreparom segivotis balid gaseda okik finü yel: 1989, ab nomöfiko, efe almuliko, äpubon te sis yel: 1990 (yelod balid). Dü yel bal püba tiäd gaseda äbinon: “Pened Komunik Volapükaflenes Valöpo”. Reidans anik älecedons tiädi somik nejöniki, kludo ün yel: 1991 pivotükon ad “Flenef Bevünetik Volapüka” (ko donatiäd: “Sirkülapenäd ad Volapükanef”, latikumo: “Sirkülapenäd lü Volapükaflens valöpo”) ma nem kluba, kel i pifünon fa ‘Ralph Midgley’. Ün yel: 2004 redakan it telidnaedo äfeablunedom gasedi, efe atna ad “Vög Volapüka” (nem at jünu pagebon). ‘Ralph Midgley’ äredakom gasedi almulik at jüesa novul yela: 2014, kü hiel Hermann Philipps: cifal (Deutän) < ävedom redakan nulik. Dü redakam oma boso pävotükon donatiäd ela “Vög Volapüka” (“Sirkülapenäd Volapükaflenes valöpo”, “Sirkülapenäd Volapükanes valöpo”). Sis prilul ela 2020 redakan binom el Daniil Morozov: vicifal (Rusän). (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/09 redakön
Hiel William Olaf Stapledon (1886 mayul 10id - 1950 setul 6id): Britänan äbinom filosopan ä lautan bukas flunilabik anik magälaliterata nolavik. Vobod oma äflunon stedöfo hielis Arthur C. Clarke, Brian Aldiss, Stanisław Lem, C. S. Lewis e John Maynard Smith, e nestedöfo äflunon votikanis mödik, äkeblünölo tikamagotis so mödikis magälaliterate nolavik, das no kanons palisedön. Do buks omik äpubons bü jaf vöda: lovemenim ün 1966, stad lovemenik e sustäläkt (binädölo me seveds pösodik mödik) dönuons oki in konots omik. Star Maker („Stelel“) ninädons bepenami balid sfera hiela Dyson (Hiel Freeman Dyson it äsagom, das igetom tiketi at danü konot ela Stapledon). Last and First men („Mans lätik e balids“) labon i bali bepenamas balid kaenalava gerädavik e votükama planetas lölik. Sirius tefon dogi, kelas täläkt palöpükon ad nivod menik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/10 redakön
Elaf Tyrannosaurus (siämü: „lasär tirenik“) binon dinosaurabid (Tyrannosaurus rex), kel duton lü famül: Tyrannosauridae rooda Saurischia (lurooda Theropoda). El T. rex binon bal dinosauras suvüno pamäniotölas in kuliv pöpedik zü vol lölik. Älifon in taledadil, kel nu binon dil Nolüda-Meropa. Fösilavans anik cedons, das elaf Tarbosaurus bataar Siyopik äbinon bid votik ela Tyrannosaurus, du votans kredons, das el Tarbosaurus binon nesekidik.
Soäs els Tyrannosauridae votik, el Tyrannosaurus äbinon mitifidaf telfutik labü kran gretik päleigavetöl fa göb lunik ä vetik. Leigodü pödalims gretik ä nämiks, föfalims türanosaura äbinons smaliks ed älabons doatis te tel. Do anafs dinosauras votik grupa Theropoda äleigons ud äpluons lä T. rex tefü gretot, türanosaur äbinon gretikün famüla: Tyrannosauridae ä balaf yagafas taledik gretikün, lunotü mets plu 12 e vetotü touns za 7,5.
Fösils elas T. rex anik petuvons in klifafomams Nolüda-Meropik dätü fin Kretata (period di Maastricht, bü yels za 65-balions); äbinon balaf dinosauras latikün ädabinöl bü dadeadamajenot ün Kretat-Tärtsiär. Bomems plu 30 ela T. rex pedientifons jünu, aniks ti lölöfiks, kelos edälon leduni vestigas veütik dö lifav ona, äs lifajenäd e lifamafav. Fidamakösöm e mufamavif ela T. rex ye nog padöbatons. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/11 redakön
Filosop (se Vöna⸗Grikänapük: φιλοσοφία, sinifü „sapilöf“), distü nolavs, no labon studadomeni gudiko pemiedetöli. In valem kanoy lelogön oni as töbid ad kontrolön u fümükön tikami ön mod krütik ä tikävik, as vätälam metodik, kel lüodikon buo lü plänäd valemik levala e dabina menik. Steifül alik ad miedetön suemodi: „filosop“ u studadomeni ona binon ya bal yegädas filosopa it. Prim tikama filosopik Vesüdäna, ün tumyel 6id b. K., malon i daved jenotem tikäla yuropik. Me filosop e matemat vöniks, distü levalilogam netikälik miteoda, tikam menik sitöfik ä nolaviko ävolföl äjonon oki. Ünü tumyels, jäfüds e metods difik volivestigama e nolavas ädavedons se filosop ed ädistükons okis de ods.
Do vöd: „filosop“ licinon in vönaoleikod vesüdik, pösods mödik in jenotem kulivas votik ebejäfons yegädis sümik ön mods sümik. Filosopans lofüdäna pabespikons in yeged: Filosop lofüdäna; filosopans Nolüda⸗Frikop e Smala⸗Siyop ye palecedons as lü filosop vesüdik dutöls, ibä äkosädons kösömiko ko Yurop. As zänajäfüds filosopa kanons palecedön tikav (o. b. nolav tikama verätik), südav (o. b. nolav dunama verätik) e metafüd (o. b. nolav kodas balid dabina e lejenöfa). (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/12 redakön
Hiel Ludwig van Beethoven (Bonn, 1770 dekul 16 - Wien, 1827 mäzul 26) äbinom noatädan Deutänik. Om e hiel Mozart palecedoms noatädans gretikün vola. Änoatädom musigotis 138, ninädü: sümfon 9id, pianodakonsärt 5id, Viälakonsärt, el sonata pianoda 32id, e lop.
Famül hiela Beethoven älödon in Bonn, in Deutän, ab büröletans oma äkömons se Nedän (äsä klülädon se famülanem omik: van Beethoven, no von Beethoven). Lefat oma ibinom kanitan famik. Fat oma ägivom ome musigilärnodis mödik ä lunikis, ba ad kodön omi vedön el „Mozart nulik“. Ven äbinom man yunik, äfealotädom ini Wien, kö ästudom ko hiel Haydn. Dabinon konot (kel luveratikumo no binon verätik), ma kel el Mozart älielom musigön omi lä pianod ed äküpetom: „okoedom lilön oki in vol“. Bal se dins nekredovikün tefü Beethoven binon, das ävedom sudik dü lifüp oka. Pro noatädan, sudiköf binon mu jeikik: el Beethoven no plu äkanom lülogo musigön me pianod, e balna igo äbetikom oksaseni. Too, äbleibom noatädön, bi älabom fägi ad lilön musigi in kap oka. Noatäds gölik gudikum oma äbinons pro pianod, keli äpledom vemo gudiko, e ninädons elis piano sonata: Moonlight (op. 27/2) e Pathétique (op. 13). (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/13 redakön
Elaf Rhamphorhynchus äbinon pterosaur lunagöbilabik timäda: Yurat. Nem onik sinifon „maxül honed(afomik)“. Äbinon lunotü zimmets te 17,5, ab älabon flitämatenoti zimmetas 100. Äbinon primöfikum, ka elafs Pterodactyloidea. Älabon göbi lunik labü finot diamainafomik. El Rhamphorhynchus luveratiko äfidon fitis. Kredoy, das bal metodas onik ad yagön äbinädon me tränam honeda in vat ad fanön e jedön fitis ini gug, kö ädabinon „sakäd“ sümik ad ut peleka (nog logädik pö fösils anik). Do fösils anik ona petuvons in Linglän, fösils gudiküno pedakipöl äbinons in stonöp di Solnhofen in Bayän (Deutän). Mödiks fösilas at edakipons noe bomis, abi nüpeds koapadilas molik soäs flitäms e göb. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/14 redakön
Dokan Arie de Jong (Nedänapüko: [ˈaːri dəˈjɔŋ]; 1865 tobul 18 in Jakarta - 1957 tobul 12 in Putten) äbinom Volapükan Nedänik, danü kel Volapükamuf ägeton nämi nulik in Nedän. Noe ärevidom Volapüki, äjafölo fomi nuik püka hiela Schleyer, abi (kobü Volapükans ettimik votik) älelifükom Volapükaklubi Valemik Nedänik ed äfünom Dilädi valemik Feda Volapükaklubas. Äfünom ed äredakom i Volapükagasedi pro Nedänapükans: gased teik ettimik in Volapük, kel älabon lifi lunüpik (yelas 31: 1932-1963). Äpenom Gramati Volapüka, lölöfiko in Volapük, ed eli Wörterbuch der Weltsprache (Vödabuk Volapüka) in Deutänapük. Ätradutom Diateki Nulik se Grikänapük, äsi literatotis votik mödik. El Arie de Jong gidiko palelogom as Volapükan veütikün timäda nuik Volapükajenotema. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/15 redakön
Hiel Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg (zao 1400 - 1468 febul 3) äbinom goldismitan ä bükan Deutänik, kel ädatuvom bükami me tonats mufovik in Yurop (zao ün 1439) äsi in valem bükami cinik. Vobot veütikün oma: Bib ela Gutenberg, i sevädik as bib 42-lienik, pelofon vemo sekü kaliet jönavik ä kaenavik löpik oka.
Vü keblünots bükave, kels pegivülons ele Gutenberg, binons: datuv tonatas metalik mufovik, datuv metoda ad mekön mödotis gretik onas (lemödajafäd), geb niga me leül pämeköla, e geb bükapediana binü boad, sümika ad learafluki- e vinipedians ün ettim pägeböls. Ab tiket jenöfiko veütik oma äbinon geb binetas valik at as sit plagik. El Gutenberg ba ya äkanom gavön; palesagos, das ivobom pö kuprinigav ko lekanan sevädik as Mastan Pledakadas. Motoy ye demön, das vestigams nulik ba ojonons, das geb tonatas mufovik äbinon volfam komplitikum, pö kel äkompenons tops e pösods distöfik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/16 redakön
Elaf Wiwaxia corrugata binon nimabid edadeadöl (lunotü zimmets za luls), sevädik te medü fösils petuvöl in slet zänodakambriumik di Burgess se Kanadän. Do el Wiwaxia sümon ad müuls bi älabon eli radula gudiko pävolföl, no kanon jenöfo padadilädön bevü jelanims bi älabon elis sclerites (lenlagots spinöfik), ab in klad: Aplacophora.
Dadiläd ela Wiwaxia', igo el phylum, lü kel duton, binon säkäd no nog petuvedöl. Hiel Charles Dolittle Walcott: balidan, kel äbepenom eli Wiwaxia ün 1911, äleigodom oni lä vums klada polychaetes. Hiel Simon Conway Morirs ün 1985 äbaicedom, das dabinons süms ad elafs polychaetes, ab els sclerites jiniko no kanons paleigodön lä tegüls (elytra) elafas annelidae. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/17 redakön
Metafüd binon donajäfüd filosopa, kel jäfon me natäl lejenöfa, bina, e vola. Nem onik licinon se vöds Vöna-Grikänapükiki μετά (metá) (siämü „po“) e φυσικά (füsiká) (siämü „natikos (valik)“), tefölo vobotis vönik dö nat hiela Aristoteles; o. b., vobots dö utos, kelosi el Aristoteles änemom „filosopi balid“ - e dö utos, kelos atimo panemon „metafüd“ - äpubons po yegeds omik dö nat (dö „natikos“). Metafüd bejäfon säkis soäs:
- Natäli kisik labon-li lejenöf?
- Pladi kinik labon-li menef in leval?
- Köls binon-li pösodöfik u dinöfiks?
- Vol dabinon-li plödü tikäl?
- Natäli kinik labons-li yegs, jenots, tops?
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/18 redakön
Hiel Viktor Dyk (1877 dekul 31 in Pšovka u Mělníka – 1931 mayul 14 in Lopud) äbinom lavogan, lautan poedotas, konedas e dramatas ä bolitan (i lautan bolotik) Tsyegänik sevädik. El Dyk dutom (kobü hiels Petr Bezruč, Fráňa Šrámek e Karel Toman) lü menäd lautanas, kels pos prim tumyela 20id ävolutoms ta „Sogäd Bolitik“. Älautom satüris brefik ed älöfom setülis nomik ä ritmutilabikis. Lautots omik älabons suvo „püni“, ed ägebom vilöfo tacedi. Prims lautotas omik älabons kaladi nekrediälik, kodä äbelifom miseki volutas primü yelas 1890. Konlets omik labons tefis nilik ko vobod grupa timapenäda Moderní revue (Gased Nilädik).
Ästudom in gümnad in Praha (balan tidanas omik äbinom hiel Alois Jirásek) e poso in Diläd Lavoga Nivera ela Charles in Praha. De 1907 jü deadam oka ävobom pö redak timapenäda: Lumír, e poso i pö el Samostatnost (Livät). De 1918 äbinom i redakan gaseda: Národní listy (Pöpagased). Dü Volakrig Balid päpladom ini fanäböp kodü jafed bolitik okik ta Lösterän-Macarän. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/19 redakön
Lurood elafas Theropoda (in Vöna-Grikänapük: lunimafuts) binädon me dinosaurs telfutik rooda Saurischia. Do äbinons cifadilo mitifidafs, num semik famülas vü els Theropoda ävolfükons planifidi dü Kretat. Elafs Theropoda balidnaedo äpubons ün laf telid Triata, bü yels za 220-balions. Äbinons mitifidafs teik de prim Yurata jü fin Kretata, bü yels za 65-balions. Atimo papladulons fa bödabids liföl za 9.300s, kels ävolfons ün laf telid Yurata stabü dinosaurs patädik grupa: Coelurosauria. Bevü els Theropoda binons dinosaurs mitifidik famikün ä gretiküns: elafs Spinosaurus (gretikünaf, lunotü mets za 16s), Tyrannosaurus, Allosaurus, ed i Velociraptor (kels valiks äpubons in biomagodemasökod: Jurassic Park). Lü grup at dutons i böds, vü kels smalikünaf: Mellisuga helenae ü bienakolibrit, lunotü zimmets 5 jü 6s. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/20 redakön
Hiel Francisco Valdomiro Lorenz (Tsyegänapüko: František Vladimír Lorenc; 1872 dekul 24 in Zbyslav, ettimo in Lösterän-Macarän, atimo in Tsyegän - 1957 mäzul 24 in Porto Alegre, Brasilän) äbinom Volapükan ä Sperantapükan Tsyegänik, kel älifädom dili gretikum lifüpa okik in Brasilän. Äbinom polüglot (äsevom pükis plu jöldegis) ä lautan lebukas plu tumas, kelas 56 päpübons. Äbinom i laniman ä spirutan; mödiks lautotas omik tefons lifi relik e dabini lananas (ätradutom ini Sperantapük vödemi hindutik: „Bhagavad-Gita“). Äbinom i strologan: dü yels mödik äpübom „Kaledi Tikama“ (Almanaque do Pensamento, in Portugänapük): kaled strologik, kel jünu nog dabinon. Äbinom liman ela Círculo Esotérico de Comunhão do Pensamento (Zirkül Soterik Komuina Tikama). Äbinom „dokan kabaala“ sogoda: Rosadakrod; äbinom i libamasonan.
El Lorenz pämotom in vilag: Zbyslav, son hiela František Lorenc: mülan pävobüköl jiela, e jiela Tereza (Viktová pimotöla) ed älabon svistis fol. In Kolín, bäldotü lifayels te degluls, älärnom Volapüki. Pos yels tel ye äprimom ad lärnön Sperantapüki, ed ävedom slopan lanälik ona: älautom tidabuki balid Sperantapüka pro Tsyegänans, ya ün 1890 päpüböli, mö yels te kils pos pub ela „Unua Libro“ (Buk Balid) hiela Zamenhof. Ün 1889 ätidom Sperantapüki in lötidöp: „U Pŝtrosů“, in Praha. Sperantamuf in Praha älabon ettimo kaladi bolitik (pro püd valemik e pro votikam sogäda), kelos no äpliton reiganefi Lösteränik-Macaränik. Klu ün 1893, sekü kods bolitik, ämutom lüvön lomäni okik, ed ävegom lü Brasilän. Ün 1894, pos fikuls mödik, älomädikom in vilag: São Feliciano, in tat: Rio Grande do Sul, kö äfeilom e (lätikumo) ävedom julatidan. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/21 redakön
Hiel Anton Pavlovic Cehov (Rusänapüko: Анто́н Па́влович Че́хов [ɐnˈton ˈpavləvʲɪtɕ ˈtɕɛxəf]; 1860 yanul 29 - 1904 yulul 15) äbinom konotilautan ä dramatavan Rusänik. Pämotom in Taganrog, in Sulüda-Rusän, tü 1860 yanul 29, ed ädeadom sekü ftisid in lekälöp: Badenweiler, in Deutän, tü 1904 yulul 15. Karier omik as dramatilautan äprodon klatädavobotis fol, e konots gudikün omik pastunidons fa lautans e krütans. El Cehov ävobom as sanan dü dil gretikün kariera literatik oma. „Sanav binon jimatan obik“, äsagom balna, „e literat binon jilelöfäb obik“.
El Cehov älüvon teati pos seks negudik dramata: Mev ün 1896; ab dramat at pädönuliföfükon ad lobül valemik fa Lekanateat di Moskva hiela Konstantin Stanislavski, kel poso äprodon Ziom Vanya ed i dramatis lätik tel ela Cehov: Sörs kil e Celepagad. Lautots fol at binons plödakösömiko letodiks dramatanefe äsi publüge, bi pla dramatam kösömik el Cehov lofom „teati vima“ e „lifi in vödem blunöli“. Ne valikans ädigidons fikuli at: hiel Lev Tolstoy äsagom balna ele Cehov: „Sevol-li, no kanob sufälön eli Shakespeare, ab dramats olik binons badikums.“ (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/22 redakön
Elaf Minmi, kel pänemon bai el Minmi Crossing in Laustralän (kö pituvon), äbinon bid smalik lü grup: Ankylosauria ädütöl. Älifon dü löpa-Kretat, bü yels za 119-113-balions. Nem onik äbinon brefikün dinosauranemas valik; ab nu dinosaur: Mei, mitifidaf se Tsyinän, labon diniti at. Jiniko äbinon balaf nimas benosekikün timäda onik: fösils mödikum ela Minmi petuvons, ka fösils dinosauras Laustralänik valik. Bomems ti lölöfiks luls petuvons in tops difik Laustraläna.
Elaf Minmi pätuvon nilü Minmi Crossing, in fomem di Bungil, nilü Roma in Queensland, Laustralän. Päbepenon ün 1980 fa Ralph E. Molnar. Bü tüv elafa Mei, älabon nemi brefikün dinosauras valik. El Minmi äbinon dinosaur tegilabik se grup: Ankylosauria (nog tu primöfik ad padadilädön bevü elafs Ankylosauridae ud elafs Nodosauridae), kel äbinon folfutilabik ed älabon göbi lunik. Soäsä elafs Ankylosauria votik, el Minmi äbinon planifidik, kel äfidon planis lövik (a. s. filigis, jugis smalik, e r.). Älabon tegi düfik su kap, bäk, bälid, lögs e göb okiks. Distü elafs Ankylosauria votik ye älabon bomis, kels ästäänikons fagotaleigiko nilü flans virebas onik (kod nema nolavik oka, M. paravertebra). (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/23 redakön
Süryen ü komiy⸗süryen (коми кыв, komi kyv), suvo naedilo „komiy” panemöl, binon bal pükas Luralänik, fagoröletik ko suomiy e lestiy. Paspikon as natapük in Repüblikän komiyanas vesüdü belem: Lural < in Fed Rusänik fa mens za 156 000 ün 2010. In repüblik at süryen binon pük calöfik kobü Rusänapük. Grups smalikum spikanas lödons in dils votik Rusäna, as sam in ziläk: ,Kirov’, in ziläk itreigik elas ,nentsü’ ed in ziläk: ,Hantü-Mansiysk’, asä in Lukrayän e Kasakän. Süryen binon bal fomas kil püka mödazänodik: komiy, kel plä on ninädon komiy⸗pärmyaki (paspiköl in ziläk komiy⸗pärmyak) e komiy⸗yasvin (paspiköl in dil nolüdalofüdik läna Pärmänik). Kobü votyak, komiy fomon grupi pükas pärmik. Soäs valiks püks Luralänik süryen binon pük vemo kobioklebik. Dabinons dialegs deg.
Komiy labon jenotemi nitedik. Pos macar äbinon balid pük Luralänik papenöl. Ün tumyel 13id kleudan: ,Stepan Hrap’ ädatikom komiye penäti lönik, nutimo äs lafab vönapärmik, ,anbur ’ ü ,abur’ pasevöli. Lafab at, libiko su lafab kirilik e lafab Grikänik pestaböl, pägebon ad penön süryeni jü tumyel 17id, kü lekredanasedäbs Rusänik änüdugoms lafabi kirilik, ab latikumo ye pägebon lunomiko, b.v. fa poedan: ,Ivan Kuratov’. Dü yels 1918–1932 e 1936–1938 süryen päpenon me fomam lafaba kirilik fa hiel ,Vassiliy Molodzov’ pidavoböla, kel älabon tonatis distöfik pidatikölis desino pro fonet süryenik. De 1932 jü 1936 fomam lafaba latinik pägebon, ab sis 1938 süryen papenon me lafab Rusänpuka ko tonats läyümik „і” ed „ӧ”. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/24 redakön
Hiel Georg Ferdinand Ludwig Philipp Cantor (1845 mäzul 3, St. Petersburg, Rusän - 1918 yanul 6, Halle, Deutän) äbinom matematan Deutänik. Sevädom ledino as jäfan mödotateoroda. El Cantor äfümetom veüti baiäda bal-tä-bal bevü mödots, ämiedetom mödotis nenfinik e gudiko peleodükölis, ed äblöfom, das nums jenöfik binons „mödikums“ ka nums natöfik. Ibo, teorod ela Cantor labon as sek dabini „nenfina nenfinas“. Ämiedetom numis voik e sökaleodikis, äsi kalkulavi onsik. Vobots ela Cantor älabons veüti legretik pro filosop, soäsä om it äsevom.
Vobots ela Cantor äkodons taduni pö matematans timakompenik soäs hiel Leopold Kronecker e hiel Henri Poincaré, e poso i hiel Hermann Weyl e hiel L. E. J. Brouwer. Hiel Ludwig Wittgenstein älabom taspikülis filosopik. Lüäl neflenöfik timakompenanas omik ün paset päblamon demü jenets dönuamik nenkuradäla malädik de 1884 jü fin lifüpa omik, ab jenets at kanons nu palelogön as seks luveratik maläda telpovik. Ün atim, pluamanum gretik matematanas, kels ni binons bumimans ni finilabimans, dasumons vobotis ela Cantor tefü mödots lovefinik e kalkulav, dasevölo onis as paradigicen veütik. Äsä hiel David Hilbert äsagom: „Nek kanon momofön obis se parad fa el Cantor pejäföl.“ (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/25 redakön
Elaf Elopteryx (siämü: „flitäm smalik“) binon el genus dinosauras grupa: Maniraptora, stabü brekots fösilik petuvöl in klifs dona-Kretata se Rumän. Bid patedik: elaf Elopteryx nopcsai, sevädon teiko stabü logabomabrekots (femora) tel, e sekü atos pacedon fa fösilavans mödikün as nem dotik (nomen dubium).
Dinosaurs votik tel grupa Theropoda, leigo sevädiks stabü brekots nemödik (elafs Bradycneme draculae e Heptasteornis andrewsi), panemons stabü fösils Rumänik perioda ot, e bofiks ya pägivülons ün paset ele Elopteryx. Bofikafs pänemons fa els Harrison e Walker ün 1975, e päbepenons as „lüls Kretata“. Studs e vobots mödik ätöbidons ad fümetön, kis äbinons nims at (Weishampel et al. 1991; Le Loeuff et al., 1991; Csiki e Grigorescu, 1998; Naish 2004); kösömiko leigodons onis lä elafs Troodontidae (a. s. Paul 1988; Wieshampel et al. 1991) ud elafs Dromaeosauridae (a. s. Le Loeuff et al. 1991; brefabüikumo, els Csiki e Grigorescu (1998) äcedons elis Bradycneme e Heptasteornis otsinifikis, lü grup elafas Avetheropoda dutolis, ed eli Elopteryx nemi dotik vü els Maniraptora. El Nash (2004) äkredon ye, das el Heptasteornis duton lü grup elafas Alvarezsauridae; nims votik tel no pämäniotons. Ibä fösils bidas at binons te brekots, döbat at nendoto pofövon. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/26 redakön
Hiel Anton Schacherl äbinom Volapükan Lösteränik. Pimotom tü del 24id novula yela: 1872 tö ‚Plattetschlag’ (tsyego: vilag ‚Mladoňov’ nilü ‚Český Krumlov’) in Lösterän-Macarän. Äbinom lautan Deutänapükik e Volapükik, äpenom yegedis pro gasedem topik, äredakom gasedis anik dabüköpa: ‚Moldavia’, bevü votiks els ‚Dorfbote’ (pö kel äcalovobom as redakan sis yel: 1898; Volapüko tiäd penäda almulik at ätononöv: „Nunian vilagik”), ‚Waldheimat’. Püb lätika pifinükon ün yel: 1933, e leigüpo el Schacherl päsädünikom tefü caladinits ad vedön bäldapänsionäb. Äredakom i pübotis votik dabüköpa: ‚Moldavia’ (dalaban: ‚Franz Xaver Reitterer’). De yel: 1900 jü 1902 < äbinom redakan periodapenäda: ‚Agrarischem Presse’ („Penäd feilimik”). Id älautom bukis anik pädedietöl vestiges kuliva, rela, topikas jenava, konädas, pöpalidas e pöpaspiketas. Äpenom mödikosi dö konädav topäda lomik okik: fot Bömänik sonemik (Deutänapüko: ‚Böhmerwald’, tsyego: ‚Šumava’). Ün yel: 1895 < äpübom lautoti Volapükik okik tiädü „Al kulivavestig nulikün” („Ad kulivavestig nulikün”). (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/27 redakön
Hiel Andrew Drummond (Britäna-Linglänapüko: [ˈændɹuː ˈdɹʌmənd]) binom lautan se Edinburgh (Skotän). Pals bofik oma äbinons pükitidans. Ästudom pükis in nivers di Aberdeen e di London. Penom dilatimo, e vobom as programan. Plä lekoneds oka: An Abridged History, A Hand-book of Volapük, Elephantina e Novgorod the Great, älautom konotis mödik (no pepübölis), äsi tradutodis se Deutänapük.
Do no binom Volapükan legik, elautom lekonedi tiädü: A Hand-book of Volapük (Tidabuk Volapüka), in kel bepenom tävaventüris söla Gemmel Justice, Volapükan mu lanälik, kobü el Sir Thomas Urquhart foltumyelik, e komip oma ta leneflen badälik: dokan Bosman, slopan Sperantapüka. Lekoned at ninädon i gramati brefik Volapüka rigik sa taibs gramatik, okskilükams e lised vödas Volapükik za lultums: buk kanon pagebön as nüdugot ini Volapük rigik. El Drummond emagom Volapükamufi (ed i yufapükamufis valik) as grup dialimanas no go jenöfimikas, kels ävilons vobön pro benosek Püka Bevünetik no ibetikölo patis e dinädis valik e no isuemölo sekis ona pro menef, e kels äbejäfons suvumo vödafeitis ta ods (me leceds e blöfastabs ai no tikaviks tefü „yufapük gudikün“) ka säkädis jenöfik vola onsik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/28 redakön
Elaf Dracorex äbinon dinosaur famüla Pachycephalosauridae se Nolüda-Merop finü Kretat. Bid patedik (ä teik) binon el Dracorex hogwartsia, siämü „drakareg se Hogwarts“. Sevädon stabü kran ti lölöfik, äsi särvigavirebs fol (kilid, jölid, zülid ed el atlas). Fösils at pätüvons in Fomam di Hell Creek in tat Lamerikänik: South Dakota fa löfälafösilavans kil se Sioux City (Iowa). Kran poso pälegivons Musede Cilas (Children's Museum') di Indianapolis ad pävestigön ün 2004. Päbepenon calöfiko ün 2006 fa hiels Robert Bakker e Robert Sullivan.
El Dracorex: planifidaf älabon su kran okik honedis tipik, bölis e snudi lunik. Distü limafs votik anik famüla: Pachycephalosauridae, el Dracorex no älabon flomi bobik: äbinon güo plenöfik. Fösils ädutons luveratiko lü yunaf, ab klülädü nivod bomükama virebas särvigik, yunaf at ya äbinon nilü mad. Koap onik älabon lunoti metas za kilas. Patöfs votik ela Dracorex sümons ad uts elafa: Stygimoloch: limaf votik famüla: Pachycephalosauridae.
Telnem: Dracorex hogwartsia, stabü mobs visitanas Museda Cilas di Indianapolis, stimon otüpo drakis (Dracorex sinifon: „drakareg“), ad kels nim at äsümon, e bukasökodi pöpätik: „Harry Potter“, fa jiel J. K. Rowling pelautöli. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/29 redakön
Lintelekamalül: ! < binon bal malülas cifik in püks mödik. Malon stuni, vokädi, fäki levemik, e reti. In püks mödikün komädon suviküno pö fin seta. Volapük labon nomis lönik tefü geb lintelekamalüla.
Volapüko lintelekamalül komädon:
- pö geb büdabidira u vipabidira;
- pö malam vokäda, samo po set, kel pespikon lelaodiko e fäkädiko;
- pö geb linteleka;
- pö geb vokatifa sonemik, efe lüspikota.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/30 redakön
Hiel Vojtěch Merunka (pemotöl ün 1967 in Čáslav) binom profäsoran e nünömaprogramavan Tsyegänik, lautan lartügas nolavik, datuvan e propagidan mekavapüka: nulaslav (sis 2017: bevüslav). El ,Merunka’ pämotom in zif Čáslav in Tsyegän. Pod zänodatid in gümnad topik ästudom kaenalavi pö Niver kaenik Tsyegänik tö Praha. Binom dotan nunibevoba e sitibepenama matematik; binom i profäsoran nuniguvera. Tidom programijafi pö Niver feilavik tö Praha. Efunom spikoti bevünetik: ,Objekty’, keli enüdugom ün 1995. Sis 2015 el ,Merunka’ binom presidan Balatama slavik.
Ün yel 2008 äprimom ad bevobön püki valaslavik, eli ,Novoslovienskij’ (nulaslav), keli epübom ün 2009. Nulaslav pekoboyümon ko bevüslav hiela ,Jan van Steenbergen’ ün 2017. Ün 2013 el ,Merunka’ egetom köni: ,Josef Dobrovský’, ün 2018 köni: ,Vöd Lifik’ < de Fünod: ,Hovanskiy’. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/03/31 redakön
Liktiosaurs (Vöna-Grikänapük: ιχθυς siämü „fit“ e σαυρος siämü „lasär“) äbinons melaräptuls gretik, kels äsümons ad fits e delfins atimik. Liktiosaurs älifons dü dil gretik Mesozoiga: äpubons bü yels za 230-balions, brefüpo pos pub dinosauras, ed ädadeadons bü yels za 90-balions, mö yels za 26-balions bü nepub dinosauras. Dü zänoda-Triat, liktiosaurs ävolfons de länaräptuls (no nog pedientiföls), kels ägeikons lü vat, ön mod sümik ad ut delfinas e valütas nutimikas. Äbundanons ün Yurat, jüs päplaädons ün Kretat fa plesiosaurs as yagafs disvatik veütikün. Fomons roodi: Ichthyosauria (ü Ichthyoptergia, do nem at adelo pagebon kösömiko ad nemön kladi löpikum, kel keninükon roodi: Ichthyosauria).
Liktiosaurs äbinon zänedo lunotü mets 2 jü 4 (do anikafs àbinons smalikum, e bids anik äglofons plu), älabons kapi sümik ad ut delfinas, e snudi lunik ä tutilabiki. Svimafs vifik, äs fits nutimik, liktiosaurs ma jin ädaivons dibiko, äs valüts anik nutimik (Motani 2000). Petaxetos, das liktiosaurs äfägons ad svimön vifotü milmets 40 a düp. Äsä elafs Cetacea nutimik (valüts, delfins), änatemons luti. Do äbinons räptuls ivolföls de nögafs, äbinons lifamotamiks, kelos no binon so bisarik äsä jinos pö logot balid: melanims lutinatemöl valik mutons u kömön sui jols ad nögön, äs tortugs e melasneks anik, u motön nimülis lifik lä vatasürfat, äs valüts e delfins. Klülädü koaps fitafomik onsik, so pötiks pro svim vifik, äbinosöv go fikulik pro liktiosaurs ad kripön sui jol e nögön.
Ma taxets fa hiel Ryosuke Motani, el Stenopterygius lunotü mets 2,4 ävetoton mö milgrams 163-168, ed el Ophthalmosaurus icenicus lunotü mets 4 ävetoton mö milgrams 930-950 (toun ti bal). (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/01 redakön
Hiel Reinhard Haupenthal (Deutänapüko: [ˈraɪ̯nhart ˈhaʊ̯pəntaːl], pämotöl tü 1945 febul 17, ädeadöl tü 2016 setul 29) äbinom tidan pepänsionöl Deutänapüka. Äbinom Sperantapükan ä slopan lanälika Sperantamufa, ab i änitedälom dö Volapük e Volapükamuf.
El Haupenthal äprimom ad lärnön Sperantapüki ün 1961, e suno äjäfedikom in Sperantamuf. Ävobom dü yels mödik in Sperantafed Sarläna (Sperantapüko: Sarlanda Esperanto-Ligo ü SEL), kö äredakom gasedi, äkälom prodi e seli bükotas mödik, ed äjenükom kobikamis. Elautom, etradutom, eredakom ed edabükom lautotis mödik in e dö Sperantapük (e Sperantapükav).
Ejafom i me Volapük, Volapükamuf e Volapükajenav. Ekonletom ed edabükom fonis jenavik (anikis nog neai pepübolis) dö Volapükakongred balid tö Friedrichshafen, ed epübom dabükoti nulik (sa küpetem) lebukas kladätik: Degyel balid Volapüka, fa hiel Rupert Kniele. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/02 redakön
Niels Henrik Abel (1802 gustul 5 - 1829 prilul 6), matematan Norgänik, pämotom in Nedstrand, nilü Finnøy, kö fat omik äbitom as juladilekan. Ün 1815 äprimom ad visitön leglügajuli in Christina (nem ettimik zifa: Oslo), e pos yels kil ya iblöfom täleni matematik oka me tuvedots legudik pro säkäds nulik fa hiel Bernt Holmboe pimoböls. Ün tim at, fat omik: hiel Søren Georg Abel: pastan Protästik pöfik, ädeadom, e monadinäds famüla äfikulikons vemo; ab tatapänsion smalik ädälon ele Abel ad primön studis okik in Niver di Oslo ün 1821.
Vobot veütik balid ela Abel äbinon blöf nemöga tüvedota pro leigots grada lulid (l. teorodi di Abel-Ruffini). Vestig at päpübon balidnaedo ün 1824 ön mod fikulik ä kofudüköl, e poso (ün 1826) ön mod gudikum ä fasilikum ad pareidön, in toum balid Gaseda ela Crelle. Tatapänsions votik ädälons ome ad visitön Deutäni e Fransäni ün 1825, e, pos visit domü stelavan Heinrich Christian Schumacher (1780-1850) in Altona nilü Hamburg, ästebon dü muls mäl in Berlin, kö äseivom hieli August Leopold Crelle, kel ävilom ettimo pübön delabuki matematik oma. Proyeg at pästüton fa el Abel, kel äkeblünom mödikosi pro benosek ona. Se Berlin ätävom lü Freiberg, ed us ädunom vestigis legudik oka dö sekätateor: sekäts leliptik, loveleliptik, äsi klad nulik as sekäts ela Abel sevädiks, kels pästudons vemiko. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/03 redakön
Elaf Eustreptospondylus („vireb gudiko blegik“, tefü binod bäkaboma fösila rigik) äbinon dinosaur famüla: Megalosauridae, älifölo dü zänoda-Yurat (Callovian: bü yels 164,7-161,2-balions) in Sulüda-Linglän, ven Yurop äbinon sökod nisulas (sekü kontinänamuf ettimik, kel älöpükon melanivodi ed äkodon tuvatami topädas lövik). Cedoy, das el Eustreptospondylus ärivon lunoti metas 5-7 e geiloti metas 2; älabon bo vetoti milgramas 200-250. Äbinon mitifidaf, telfutaf ed älabon göbi stifik; cedoy, das äyagon dinosauras grupa: Sauropoda, soäs el Stegosaurus. Äbinon limaf patedik grupa: Theropoda, labü pödalims nämik, stan löik, e föfalims smalik.
El Eustreptospondylus päbepenon primo fa Sir Richard Owen ün 1841 as bid nulik ela Megalosaurus („M. cuvieri“). Fösil fa om pägeböl, se topäd di Oxford in Linglän, poso päperon, ab bepenam onik, leigodü fösils nulikum, jonon, das äduton lü bid: Eustreptospondylus oxoniensis. El Eustreptospondylus, bü dönubepenam hiela Walker ün 1964, pigivülon bide: Streptospondylus cuvieri. Ün 2000, hiel Rauhut äjonom, das te difs smalik pö hipabom distükons eli Eustreptospondylus se el Magnosaurus: limaf votik famüla Megalosauridea. Sekü atos, ämobom ün 2003, das bofikafs sötons dutön lü el genus ot (ön jenet kelik el Eustreptospondylus oxoniensis pavotanemonöv as el Magnosaurus oxoniensis).
El Eustreptospondylus äkompenon pö näijenot kilid sökoda: Walking with Dinosaurs (Golön ko Dinosaurs) ela BBC, tiädü „Cruel Sea“ (Mel kruälik). (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/04 redakön
Rumän (Rumänapüko: România [ɾo.mɨ.ˈni.a]) binon län in Sulüda-Lofüd Yuropa, kel stäänikon mö km 850 de Geilalän di Pannonia lü Blägamel. Lä Vesüd Rumän miedon Macaräni e Särbäni, la Nolüda-Lofüd Lukrayäni e Moldaväni, e lä Sulüd Bulgaräni. Rumän labon joli len Mel Blägik (mö km 225), e Karpats lofüdik e sulüdik topons zänodü on. Cifazif (ä zif gretikün) Rumäna binon el Bucureşti ([bu.ku.ɾɛʃtʲ]). Rumän binon limatat Netas Pebalöl, ela NBNL äd ela NSKY. Tü 2007 yanul 1 Rumän ävedon i limatat Balatama Yuropik (BY).
Vöd: România (Rumän) pedefomon de vöd: Român (Rumänan), kel binon fom pevotüköl vöda latinik: Romanus, o.b. tatätan Lampöräna Romänik (ü: Romäna). Jenöfot, das Rumänans gebons as nem oksik fomi vöda: Romanus pämänioton in penäds nolavik ya ün tumyel 16id fa lautans mödik, vü kels i humenimans Litaliyänik da Transilvän, Moldavän e Valakän ätävöls. Doküm vönädikün nog dabinöl in Rumänapük binon pened yela 1521 („Pened hiela Neacşu se Câmpulung“ panemöl), me kel lautan änunom sifale di Braşov dö tatak suno äkömöl Türkänanas. Vödem at ninädon gebi sevädik balid vöda: Rumän, bi Valakän us pänemon „Län Rumänik“ (Ţeara Rumânească; ţeara - in Rumänapük adelik ţara, se latin: terra - sinifon län.). (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/05 redakön
Hiel Frederik Willem van Eeden (1860 prilul 3 in Haarlem - 1932 yunul 16 in Bussum) äbinom lanisanan, lautan ä poedan Nedänik. Äbinom son planavana Frederik Willem van Eeden ed äglofom in famül, kele lekans e nolavs älabons rouli veütik. Ün 1878 ävegom lü Amsterdam ad studön medinavi. Ün 1886, pos fin studa okik, älomadikom in Bussum as sanav valemik, ab suno änitedälikom tefü lanisanam. Primü degyel 1880 el van Eeden äplösenom rouli veütik pö studanalif in Amsterdam ed äpübom yegedis e lautotis balid okik. Ävedom liman literatavakluba: Flanor ed äfünom ün 1885, kobü hiels Frank van der Goes, Willem Kloos, Willem Paap ed Albert Verwey timapenädi: De Nieuwe Gids (Geidian Nulik), kel övedon jäfidot grupa degyela 1880 („Jöldegans“).
Jöldegans ätaoms ta padanapoed puedik so pöpätik dü laf telid tumyela 19id. El van Eeden äpenom satiri lurimodemas so patedikas lautanas et tiädü Grassprietjes (Yebabledils; 1885), sa fonun hiela Sebastiaan Slaap (= Willem Kloos) e fonun hiela P. A. Saaije Azn. (= Arnold Aletrino). Ünü yels tum pepübons dabükots deg buka at. As sanilanan, el van Eeden binom sevädik as nüdugan suemoda: drim kleilik (lucid dream), keli ävestigom in pübots anik. Sis 1888, älekälom fleni ä kompenani obik pö muf Jöldeganas: hiel Willem Kloos. Lekäl at älabon ye no äplöpon: el Kloos pianiko ävedom lalkoholiälik ed äjonom sümptomis ai badikumis lanamaläda.
Nüms balid ela De Nieuwe Gids äkeninükons dilis mära: De Kleine Johannes (El Johannes Smalik) ela van Eeden, kel äpubon ün 1887 as buk. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/06 redakön
Elaf Cardiodon (siämü: „ladatut“, sekü fom tutas) äbinon el genus dinosauras grupa: Sauropoda, sevädik stabü tut zänoda-Yuratik se fomam: Forest Marble in Wiltshire, in Linglän. Büo pälelogon as fösil no kleilik, e suvo pägivülon ele Cetiosaurus; vestigams nutimik ye tikodükons, das binon vo el genus difik, ba röletaf elafa Turiasaurus.
Hiel Richard Owen änemom eli genus at stabü tut (anu peperöl), kel petuvon nilü Bradford-on-Avon, ab no ägevom one bidanemi ün tim et; mö yels anik pos atos, ämobom i bidanemi. Pos degyels anik, om e vestigans votik ya ätikoms, das äbinon ba dinosaur ot ko elaf Cetiosaurus: limaf grupa: Sauropoda. Hiel Richard Lydekker äcalöfükom lecedi at taädiko ün 1890 dubä ägivülom eli Cetiosaurus oxoniensis ele Cardiodon stabü tuts se grafän: Oxfordshire, in Linglän, kobü bomem ela C. oxoniensis. Äläükom i tuti balid (BMNH R1527) pituvöl nilü Cirencester, in grafän Linglänik: Gloucestershire. Suvumo el Cardiodon pägivülon ele Cetiosaurus, lunomiko as bid nesekidik. Ün 2003 ye hiels Paul Upchurch e John Martin, ädönulogölo eli Cetiosaurus, ätuvons klülabotis te nonikis, das tuts ela C. oxoniensis dutons lü bomem, e das tuts ela "C. oxoniensis" difons de uts ela Cardiodon (tuts ela Cardiodon teeth äbinons blegiks lüodü lineg); klu äcedons, das el Cardidon äbinon el genus nesekidik. Els Upchurch et al. (2004) leigo äcedons otosi, ed ätuvons, das tuts binons äs uts elafas Eusauropoda. Brefabüikumo, els Royo-Torres et al. (2006), pö bepenam oksik elafa Turiasaurus, ämäniotons eli Cardiodon as röletaf mögik dinosaura nulik oksik: limaf gianagretik grupa: Sauropoda. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/07 redakön
Hiel Georges de Kolovrat (semikna: Kolowrat) ü Georges Kolovrat-Červinsky (Rusänapüko: Юрий Станиславович Коловрат-Червинский, sevabo: Yuriy Stanislavovic Kolovrat-Cervinskiy) äbinom pükavan, bevüpükavan, tradutan e noatädan. Äbinom Rusänan ma netät, kel äsetevom ini Fransän, kludo sevädom as pükavan Fransänik. Pimotom tö Sänt-‚Peterburg’ in Rusän. Äbinom graf, älicinom de famül noubik ziläka di ‚Vitebsk’. Äbinom posson presidana balid stükacödalefa di ‚Tavrida’: ‚Yevstafiy Kolovrat-Cervinskiy’ < ä blod yunikum hiela ‚Lev Stanislavovic Kolovrat-Cervinskiy’ (Rusänapüko: ‚Лев Станиславович Коловрат-Червинский’): füsüdan sevädik Rusänik. Pos julilüv gümnada telid di ‚Sänt-Peterburg’ ko stimakön goldik ün yel: 1904 < el Yuriy Stanislavovic Kolovrat-Cervinskiy pilasumom ini fakultet pükas lofüdänik pö niver di ‚Sänt-Peterburg’. Dü lifatim in el Sänt-,Peterburg’ (Rusän) äbinom Volapükan, e pämäniotom as utan, kel äspodom Volapüko, su pads ela „Vpabled lezenodik” de yel: 1902 jüesa 1905. Poso änitedälom in sperant, igo äpübom tidodemi püka at pro Rusänapükans (1905).
Poso isetävom ini Fransän, kö äfövom studi in el ‚Sorbonne’. Ettimo äjinom perön nitedäli in Volapük, ab äbinom sevan püka calöfik ettimik kadäma säslopik dilekü ‚Peano’, sevabo ela ‚Latino sine flexione’ (latin nen gramatafinots); äspodom ko ‚Giuseppe Peano’ ed änotükom yegedis okik in latin di ‚Peano’ medü periodapenäds calöfik ela ‚Academia pro Interlingua’ (stitod de kadäm balid Volapüka ilicinöl). Zuo äbinom liman ela ‚Academia pro Interlingua’. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/08 redakön
Hiel Anne de Vries (1904 mayul 22 - 1964 novul 29) äbinon dugälan ä lautan Nedänik. Äsevädikom ledino dub telat lekonedas topik dö yunan: Bartje se provin Nedänik: Drenthe. Älifädom yunüpi okik in farm soaliko pipladöl in fel nilü Assen. Dü julüp äpenom nunodilis pro gased: Asser Courant, medü kels ägetom 50c a nunodil. Äpenom i kritidakonoti völadü flons tel. Kodü löf okik tefü motedöp in provin: Drenthe, äpenom bukilis balid in lödöp posik okik: Zeist. Us äpenom i buki balid Bartje, kel suno äfamikon. Ma sag omik buk at no tefon lifajenädi omik.
Äsä om it äpenom:
Äpenob eli „Bartje“ stabü yunüpasenäls obik, kobü stud e plak obik as juladilekan. El „Bartje“ söton binön vokäd gönü snat pö dugäl, stedäl e nelönafrutiäl kol cil, kel pö obs vilon logön flenädani ab alna senälon oki fa obs pacütöli. Buk at jonon, vio dub atos volfons pö cil lesinods ot, käfods ot, ko kels obs as daülans ai mutobs komipön.
Pos benosek ela Bartje äpenom sökodi: Bartje zoekt het geluk (El Bartje sukom läbi), kel älabon benoseki so gretik äs buk balid. El Bartje petraduton ini püks Deutänik, Danänik, Svedänik, Norgänik, Tsyegänik e Macaränik, bevü votiks. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/09 redakön
Elaf Eoraptor äbinon balaf dinosauras balid vola. Äbinon mitifidaf tellögik, kel älifon bü yels 230- e 225-balions, in topäd, kel anu duton lü Largäntän nolüda-vesüdik. Bid patedik binon Eoraptor lunensis, nem labü sinif: „gödalulitatifan (se fälid) muna“, ma plad, kel rigiko pätüvon: el Valle de la Luna in Largäntän (Vöna-Grikänapük: ηως „gödalulit, göd“, latin: lunensis „munik“). Fösilavans kredons, das el Eoraptor sümon ad büan komunik dinosauras valik. Sevädon medü bomems anik gudiko pedakipöls.
El Eoraptor pätüvon ün 1991, ven studan Largäntänik: Ricardo Martínez, ävobölo kobü grup nolavanas in el Valle de la Luna (Fälid Muna) in Ischigualasto, äküpedom klifi patik e, pos vestigam brefik, ätuvom no päspetölo tutis fösilik tel su on iklebölis. Pos yels anik, kvip fösilavanas se Niver di Chicago e Mused Natanolavas di San Juan äsesebon bomemi te lölöfiki dinosaura jiniko vemo primöfika. Ün 1993, nim at pänemon el Eoraptor fa els Paul C. Serrano, Kristina Curry-Rodgers, Katherine Foster e Monetta.
Älabon koapi slenik, kel äglofon jü lunot meta za bala e vetot milgramas za degas. Lunot krana onik äbinon zimmets 12. Ärönon su doats pödalögas onik. Föfalims älabons te lafi lunota pödalimas e „nam“ alik älabon doatis lul. Kil doatas at - lunikün lulas - älabons kralis gretik e luveratiko pägebons ad kipön fidi pifanöl. Jäfüdisevans tikons, das doats folid e lulid äbinons tu smaliks, adas äfrutons pö yag. El Eoraptor luveratiko äfidon cifadilo nimis smalik. Äbinon lönaf vifik e, ifanölo nimi fidabik, ägebon kralis e tutis ad dasleitön oni. Ab, bi älabon tutis pötik e pro mitifid e pro planifid, ba äfidon vali. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/10 redakön
El Apofis, ud el Apopis (rugrikänapükiko "Άπόφις", ud "Άπώφις", ed rulägüptänapükiko "Apep", "Apepi", "Aapep", ud "Aapef"), äbinom god miteodava rulägüptänika, malat bada, neita, kaota, e daga. Pämagom valemo fa snek gianagretik. Nem rulägüptänapükik omik, "ʕʒpp", cedon "gianagretik" u "snek gianagretik". Äbinom neflen cifik goda ela Rä. Du tumyel telid bü Y.K., konäd de moted ela Apofis pakonon su völs tema ela Esneh. Lärnoy dö etos, das el Neith, jigod yagöl, ämotof ele Apofise spukölo in ülvats.
Pämagom valemo fa snek gianagretik lenatik, e semiknaiko fa tortug, suvo pasumätüköl, paflapöl, u padeidöl, nemü magön levikodi guda. Bal bevü mags kösömiküns binon ut, keli kanoy tuvön in Buk Deadamas. Kat ela Rä, malat jigoda ela Bastet, i panemöl kati ela Heliopolis, leviodof e deidof sneki dub neif. Tuvoy ömna magis ela Apofis patanöl e padudadranöl fa sagits.
Bai nols dö god at, el Apofis ätatakom delo boti ela Rä, kel äsailon su el Nun (ülsean) du täv okik da el Duat (val disglunik), adas äfinidom jafädaprogedi, ab ai pävikodom. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/11 redakön
Hiel Charles Robert Darwin (1809 febul 12 - 1882 prilul 19) äbinom nativestigan Linglänik. Posä isevädikom vü nolavans sekü vestigams topik oma dö talav, ämobob stabü klülabots nolavik, das lifabids valik evolfons ve tim de büafs kobädik bal u aniks medü sesukam natik. Jenöfot, das volfam lifabidas jenon, pälasumon e päzepon fa nolavanef e publüg nog dü lifüp omik, e teorod omik tefü sesukam natik pälelogon as plän staböfik volfama at ün degyel 1930; ats binons anu stabasüemodis volfamateoroda atimik. Ön fom pevotüköl, tüv nolavik ela Darwin blebon staböfik pro lifav, ibä gevon plänik tikavik balöl tefü distöf lifa.
El Darwin änitedälikom dö natav dü ästudom sanavi in Niver di Edinburgh e poso godavi in Niver di Cambridge. Täv lulyelik oma me naf: Beagle äfümükons benorepüti omik as talavan, kela küpedots e teorods ästütons tikamagotis balfomimik hiela Charles Lyell; püb tävadelabuka omik äfämükon omi as lautan pöpedik. Päbluvüköl fa stäänükam taledavik lifafomas e fösilas, kelis ikonletom dü täv omik, el Darwin ävestigom bidaceni ed äfomälom teorodi okik tefü sesükam natik ün 1838. Do äbespikom tikamagotis okik ko natavans votik anik, äneodom timi ad vestigön plu e vob taledavik oma äbuon. Nog älaipenom teorodi okik ün 1858, ven hiel Alfred Russel Wallace äsedom ome vödemi okik, in kel äbepenom teorodi sümik, kelos äkodon kepübi sunädik teorodas bofik omsik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/12 redakön
Paleozoig (se Grikänapük, sinifü: lif vönädik) binon balid timädas talavik Fanerozoiga. Paleozoig äprimon bü yels za 542-balion ed äfinon bü yels za 251-balions (ICS, 2004). Padilon ad periods mäl, kels binons, primölo me vonädikün: Kambrium, Lordovig, Silur, Devon, Karbon e Pärm.
Paleozoig ädulon de tim, kü äpubon fösils düfajalik mödik balid, jü tim, kü räptils gretik e plans ya nulädikums äprimons ad mödikön su kontinäns valik. Mied donik (vönädikum) papladon kösömiko lä tim, kü äpubons dabinäds sevädik dub nem: trilobits, ed elafs archeocyathida. Mied löpik (nulädikum) papladon lä dadeadamajenot gretik, pos yels 300-balion, as dadeadam pärmik panemöl. Ma kösöm nulik, mied donik binon pub balid fösila patik: Trichophycus pedum.
Primü Paleozoig, lifafoms teik äbinons bakters, lalegs, spogs, äsi grup fomas boso klänöfik kobo sevädiks as nimem di Ediacara. Mödot gretik koapadesinas ädavedons ti ottimo primü timäd at: pubod sevädik as splod Kambriumik. Klülabots anik dabinons, ma kels lifafoms balugik ba ireafon läni ün prim Paleozoiga, ab plans e nims gretikums no älifons us jü Silur e no äbundanons jü Devon. Do virebafs primöfik ya patuvons nilü prim Paleozoiga, nims äbinons cifadilo nenvirebiks jü zänoda-Paleozoig. Fits äbundanikons vifiko ün Devon. Dü dil balid Paleozoiga, fots gretik planas primöfik äbundanons su län, kelos äfomon kolatabedis gretik Yuropa e Nolüda-Merop lofüdik. Ün fin timäda at, räptils gretik komplitik balid, äsi plans (peins) balid, idavedons. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/13 redakön
Hiel Brian Reynold Bishop (Britäna-Linglänapüko: [ˈbɹʌɪ̯ən ˈɹɛnəɫd ˈbɪʃəp], Lamerikäna-Linglänapüko: [ˈbɹaɪ̯ən ˈɹɛnəɫd ˈbɪʃəp]) äbinom cifal Volapükanefa de 1984 jü 2014. Pemotom ün yel 1934 tö Kingston upon Thames (adelo fozif di London), in Linglän. Dü lif lölik oka änitedälom vemo dö püks e pükav. Dü yunüp oka, ün kel ästudom Fransänapüki, Spanyänapüki e latini, ätüvom dabini pükas i mekavikas, kels äjänälons omi, e kelis ävilom studön dibikumo. O süpäd kion, das kanoy jafön püki nulik! Ön mod at, ätüvom Sperantapüki, kela dialimi ästunidom vemo. Ab pük at äbinon-li pük balid atsotik ad pajafön? Pos studs fovik, ätuvom jenöfo pükis votik, bevü kels äbinon Volapük fa hiel Johann Martin Schleyer: jenöfo pük balid, kel pegebon da vol as pük bevünetik. Pük at ästigedon nitedäli omik. Dü livüp oma, äprimom ad spodön ko hiel Arie de Jong, kel irevidom püki rigik ela Schleyer, fiediko dakipölo ai prinsipis datuvala. Id äspodom ko hiels Johann Schmidt e Johann Krüger, kels id ävedoms ettimo cifals Volapükanefa, e ko Volapükans votik zilik.
Ye pos matikam omik e moted cilas tel, nes glömön gidedis cala omik as tatacalan, ämutom ropön jäfedi pro Volapük dü tim anik. Ab ün yel 1979, yubidayel tumyelik Volapüka, nemödikos äjenon. Sekü atos, äpenom lü delagaseds cifik läna e lü radionastajons tefü atos. Splod niteda äsökon. Kodü atos, äfünom Zänabüri Volapüka domü ok ed ägetom Volapükadinis mödik, cifiko se konlet ela Johann Krüger, kel ün yel 1981 älovegivom ome vicifalami Volapükanefa medü dalebüd yela 1981 tü del teldegkilid tobula, ed ün yel 1984 älovegivom id ome cifalami medü dalebüd yela 1984 tü del balid yanula. Nu lif nulik äprimon pro Volapük. Dabük gaseda nulik almulik tiädü Vög Volapüka äpubon ün yel 1989. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/14 redakön
Hiel Püthagoras se Samos (Grikänapüko: Πυθαγόρας; pämotöl vü 580 e 572 b.K. - ädeadöl vü 500 e 490 b.K.) äbinom matematan ä filosopan vöna-Grikänik, äsi jafan mufa relik labü nem: pütagorim. Suvo pastudinom as matematan gretik, müsteran ä nolavan; anans ye edöbatabükons veüti keblünotas omik matemate e natafilosope. Hiel Herodotos äbepenom omi as „filosopan skilikün bevü Grikänans“. Nem omik jiniko äyümon omi lü el Apollo jiela Püthia; hiel Aristippus äplänom nemi omik soiko: „äsagom (agor-) verati no läs, kas Püthia (Pyth-)“, e hiel Iamblichus äpenom dö konot, ma kel jiel Püthia ibüosagof, das mot grodik oma ömotof mani levemo jöniki, sapiki, ä frutiki menefe.
Sevädom ledino sekü Leset hiela Püthagoras, kel jünu panemon stimü om. Sevädik as „fatan numas“, el Püthagoras äkeblünom filosope e tide relik finü tumyel 6id b.K. Sekü konäds mödik, kels fikulükons vestigami vobotema e lifüpa omik igo plu, kas utis büsokratanas, kanoy sagön konfido te nemödikosi dö om e tid omik. Sevoy, das el Püthagoras e tidäbs omik äkredons, das val pistabon su matemat, das nums äbinons lejenöf dibätikün, e das dub nums val kanon pabüosagön e pamafön as ritmuts ud as sirkülams jenotas. Ma hiel Iamblichus, el Püthagoras äsagom, das „num binon mastian fomas e tikamagotas äsi kod godas e diabas.“ (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/15 redakön
Elaf Pterodaustro äbinon pterosaur Kretatik se Sulüda-Merop, kel älifon bü yels 140-balion. El Pterodaustro älabon flitämatenoti mö zimmets 132 ed älabon tutis lunik rövik za 1000, kels luveratiko pägebons ad „köbön“ vati sukü nimils (krustafs, lalegs e r.), äsä dunons els flamingos atimik. Älabon i binodis somik votik pö maxül okik, kel bo äyufons pö vobod at. Ba ägolon in vat nedibik „äköbölo“ vati me honed okik, u ba äfliton nilü vat ägebölo honedi okik as bäset pro nims päfanöl. Posä äfanon fidi okik, el Pterodaustro luveratiko ätroivon oni me tuts smalik löpamaxüla okik.
Soäs pö els flamingos, diät at ba äkodon skinaköli rosadik. Sekü atos, el Pterodaustro anna panäinemon pterosaur-flamingo.
Pätüvon ün 1970 fa hiel José Bonaparte in fomam di Lagarcito, in provin: San Luis (Patagonia), in Largäntän. Fösils onik petuvons leigo in Cilän. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/16 redakön
El E-Prime (üd English Prime, üd É) binon fom Linglänapüka kel gebon konyugis nonik värba binön (lingl: be, is, am, are, was, were, been, being). Plao, spikans e penans ela E-Prime mutons gebön värbis votik, a.s. vedön ("become"), bleibön ("remain"), e leigön ("equal"), u mutons votükön fraseodi ad jonön sinifi ona. As sam, penan ba cenonöv fraseodi "Mistakes were made" (pöks pädunons) ad "Joe made mistakes" (hiel Joe ädunom pökis, üd el Joe äpökom). Votükam at sävealon dunani (el Joe), kel büiko päklänedom. Gebans ela E-Prime mutons suvo betikön vio notodön fraseodis.
Hiel D. David Bourland, Jr. balidna ämobom eli E-Prime ün 1965. El Bourland istudom Sinifavi Valemik (Lingl. "General Semantics") dü paset. Tikamagot cifik Sinifava Valemik binon das mens kanons baliko sevön dinis kelis küpedons e plakons ven logons, lilons, doatons, gutons, tikons, e ret; küpedots e plaks kanons flunön küpedotis ä plakis fütürik. Bi alan labon plakis difik ka votikans, pläns plakas i binons difiks.
Studans Sinifava Valemik e gebans ela E-Prime kredons das, samo, fraseod "This cat is soft" (Kat at binon molik) fakipon nüni mödik, e jonon das "yeg" plödik kata binon "ot ka" plak ninik "binöla molik". Plao, gebans ela E-Prime sagonsöv "This cat feels soft TO ME" (Kat at lüjinon moliki OBE) ad memidön okes dinis fovik:
- Plak oksik "binöla molik" labon "yegi" plödik panemöl kat, logis, namis, breini, e nevasiti küpedana.
- Votikan seimik kanon plakön lülogedi difik kata.
- It kanoy plakön dini difik ün tim difik u in stad difik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/17 redakön
Hiel Salvador Domingo Felipe Jacinto Dalí i Domènech, leigüpo Marketan 1id ela Púbol (1904 mayul 11 - 1989 yanul 23) äbinom pänan sujenöfimik Spanyänik in Figueres (in Katalonän) pämotöl. El Dalí äbinom däsinan tälenik, sevädik kodü magods bisarik ä stunüköls oka. Pänatälen magifik oma suvo pagivülons flune mastanas Dönuliföfikama. Vobot sevädikün omik: Laid Mema päfinükon ün 1931. El Dalí äjäfom i me biomagodems, skultur e fotograf. Äkevobom ko hiel Walt Disney pö däsinotabiomagodem: Destino (= Fät), kel äpubon ün 2003, pos deadam omik. Äkevobom i ko hiel Alfred Hitchcock pö biomagodem: Spellbound (= Pebemagivöl).
El Dalí älesagom dönuamo „licini larabik“ oka: cedü om, büröletans omik älicinons de larabs slamik, kels äkoupons Sulüda-Spanyäni dü yels te jöltums (711-1492), ed ägivülom licine at „löfi obik vala pegoldöl e tuvemika, levip obik lüxüöda e löfi obik klotemas lofüdänik.“ (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/18 redakön
Elaf Quetzalcoatlus (penemöl ma el Quetzalcoatl: snekagod plümilabik elanas Aztec) äbinon pterosaur grupa: Pterodactyloidea, kel älifon in Nolüda-Merop dü fin Kretata (Campanian-Maastrichtian, bü yels 84-65-balions), ä balaf flitafas gretikün timas valik. Äduton lü elafs Azhdarchidae: famül pterosauras nentutik ävolföl. Fösils balid ela Quetzalcoatlus pätüvons in tat Lamerikänik: Täxasän (se Fomam di Javelina in el Big Bend National Park) ün 1971 fa hiel Douglas A. Lawson. Fösils at (labü nüms: TMM 41450-41453) äbinädons me flitäm no lölöfik (pö pterosaurs, föfabrads sa doat 4id äluniköl); dalabaf onik älabon (ma taxet) flitämatenot metas za 12. El Lawson äjafom pro bid nulik at telnemi nulik: Quetzalcoatlus northropi. Bid balid se Täxasän, jünu no penemöl, pänunon ün 1996. Fösil nennemik at (büfiko sevädik as Q. sp.) binon lölöfikum, ka el Q. northropi, keninükamü kranadil, ab binon vemo smalikum (flitämatenot: mets 5,5). (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/19 redakön
Hiel Auguste Kerckhoffs (Nedänapüko: [oˈɣyst ˈkɛrkhɔfs], Fransänapüko: [oˈgyst kɛʀˈkɔfs]), pämotöl ün 1835, ädeadöl ün 1903 sekü trenamijenot) binon sevädik as nämätan tefü jüfav militik, ed as slopan veütikün valemapüka Volapük po datuval it.
Se vobots valik oma, telat yegedas tiädü La Cryptographie militaire (Jüfav militik), päpüböl ün 1883 fa el Journal des Sciences Miilitaires (Gased Nolavas Militik) äbinon veütikün. Yeged at äflunon vemo jüfavi tumyela XIXid (poso päpüböl as buk, samots 300 onik päbonedons fa Ministeran Milita Fransänik). In penäd at el Kerckhoffs äbespikom stadi jüfava timäda okik, ed ämobom nomis staböfik pro disin sitas jüfavik plagiko frutiks. Bal mobas at äfamikon as prisip ela Kerckhoffs, sevabo: sit jüfavik no sötob flagön klänöfi, o.b. kanon pasevön fa neflens nen nekovens pro gebans. Prinsip at sinifon, das sef gebanas muton sekidön no de binod jüfasita, ab te de kik ona, ibä sitabinods valik notidikons ün timül semik (u, äsä brefikumo esagol el Claude Shannon: neflens ya sevons jüfasiti).
Kosam balid ela Kerckhoffs ko Volapük äjenon ün 1884, pos Volapükakongred balid tö Friedrichshafen. Toä kompenans no äbinons mödiks (zao 150), bespik kongreda at in gasedem bevünetik äbinons nepüliks. Atos ätirädon küpäli menas mödik plödü Deutän, bevü kels el Kerckhoffs, kel älärnom püki ed äprimom ad propagidön oni in Fransän. Ün 1885, el Kerckhoffs äfünom eli Association Française pour la Propagation du Volapük (Klub Fransänik pro Propagidam Volapüka). Benosek kluba at äbinon vifik ä gretik: ün yel at, pösods flunilabik za 50 se jäfüds valasotik (nolav, lekan, gasedam, bolit e dustod) äslopikons oni, e yegeds mödik pro Volapük päpenons e päbükons in gasedem Fransänik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/20 redakön
Hiel Benjamin Peirce (pron: [ˈpɜrs]; 1809 prilul 4 - 1880 tobul 6) äbinom matematan Lamerikänik, kel ätidom in Niver di Harvard dü yels foldeg. Äkeblünom simufave, numateore, lalgebrade e filosope matemata. Pos gredätükam okik, äblibon in Harvard as tidayufan (1829), e poso ävedom profäsoran matemata (1831). Älüükom stelavi jäfüdes olik ün 1842, ed äblebon profäsoran in Harvard jü deadam okik. Älabom rouli veütik pö völfam tidodemas nolavik ela Harvard, ävobom as bükemöpan, ed äbinom dilekan ela U.S. National Geodetic Survey de 1867 jü 1874.
Tefü numateor, äblöfom, das no dabinon num nendöfik neteldilovik labü müedians primik läs ka fol. Tefü lalgebrad, äküpädikom sekü stud okik dö lalgebrads kosädovik. Äjafom vödis: idempotens e nihilpotens ad bepenön binetis lalgebradas at. Tefü matematafilosop, äsevädikom kodü lesag, das matemat binon „nolav, kel prodon kludis nevitovik“. Äkredom, kobü hiel George Boole, das matemat kanon pagebön ad diletön tikavi - tapladü program hiela Gottlob Frege e hiela Bertrand Russell, kels äviloms stabön matemati sui tikav. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/21 redakön
Elafs Maniraptora fomons grup, kel, ma jäfüdisevans, keninükon bödis e dinosauris, kels röletons nätimikumo. Binon svistagrup elafas Ornithomimiformes; bevü donagrups onik binons elafs Deinonychosauria, Oviraptorosauria, Therizinosauria, äsi Aves (= böds). Kaladapatäd elas Maniraptora binons brads e nams pelunüköl äsi rietabom (carpus) munafomik. Kaleds staböfik votik elas Maniraptora valik binons dabin ela furcula (vipabom), göb brefik, plüms, ed el pubis pelunüköl, pödio pefleköl. „Deidakluvs“, kels binons patedik pro els Dromaeosauria, binon ba kaladapatäd elas Maniraptora.
Ans kaladas at, a. s. el furcula, el pubis pödio pefleköl, äsi el acetabulum pedadränöl (kaladapatäddinosauras valik), jiniko nekomons pö elafs Scansoriopterygidae. Ab fösils sevädik valik dütons lü yunafs, e patäds pemigöl (primöfik e nulädiks) onsiks ba sekons de volfastad yunik onsik. Nolavans anik cedons onis jenöfiko primöfikis, e mobons, das els Maniraptora ba änesekidikons de els Theropoda ya primü dabinüp grupa at, u ba, das licinons de dinosaurs bü els Theropoda. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/22 redakön
El Leicester City Football Club binon futaglöpädaklub di Leicester, Linglän. Pledon in el „King Power Stadium“ (nem büik: „Walkers Stadium“) kel labon seadöpis 32 500. Näinem onik binon Renars e jit pledanas binon blövik. Ün 2016, ta spet, klub ägaenon eli Premier League balidnaedo, ed ün 2017 ärivon finamätis foldilik ela Champions League. Ün 2021 ägaenon balidnaedo eli FA Cup, pos erivöl büiko finamäti folna nes gaenön.
Päfünon ün 1884 nemü „Leicester Fosse,“ ed ädutikon lü kvipef telid Futaglöpädasita Linglänik ün 1894. Äpledon su spotöps anik dü yels primik oka. Ün 1891, äfealotädon ini el „Filbert Street,“ kö äblibon jüs 2002. Pledans famikün ona binoms hiel Arthur Chandler, kel ädunom zeilis mödikün pro klub; hiel Gordon Banks, kel äbinom zeiligaledan Lingläna pö Volaleköpäd yela 1966, pö kel Linglän ävikodon; hiel Peter Shilton, kel äbinom leigo zeiligaledan pro Linglän; hiel Gary Lineker, kel ädunom zeilis mödikün pö Volaleköpäd yela 1986; e hiel Jamie Vardy, kel ün 2015 novul ädunom zeili in mät sökedik degbalid, kelos binon rekord ela Premier League. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/23 redakön
Hiel Johann Peter Gustav Lejeune Dirichlet [ləˈʒœn diʀiˈkle] (1805 febul 13 - 1859 mayul 5) äbinom matematan Deutänik, kel äjäfom miedeti fomöfik nulädik sekäta matematik. Famül omik älicinon de zif: Richelette in Belgän, kelos kleilükon näinemi: „Lejeune Dirichlet“: „yunan se Richelette“ in Fransänapük. Dirichlet pämotom in Düren, kö fat omik äbinon potöpacif. Ästudom in Deutän, e poso in Fransän, kö älilom tidodis ananas matematanas famikün tima okik. Ästudom i lä hiel Georg Ohm. Yeged balid omik ätefon leseti lätik hiela Fermat: ämobom blöfi no lölöfiki jeneta: , keli älölöfükom hiel Adrien-Marie Legendre: bal reidanas. El Dirichlet leigo älölöfükom blöfi at ti leigüpo; poso äpübom blöfi lölöfik jeneta: .
Ämatikom ko jiel Rebecka Mendelssohn Bartholdy, kel älicinof se famül stümik lecenanas de yud ad krit; äbinof posdaut filosopana: Moses Mendelssohn, daut hiela Abraham Mendelssohn Bartholdy e sör noatädanas: Felix Mendelssohn Bartholdy e Fanny Mendelssohn. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/24 redakön
Elaf Genyodectes (Woodward, 1901; genys = maxül, dektes = beitöl) binon dinosaurabid famüla Ceratosauria (Theropoda), kel älifon dü prim Kretata in Sulüda-Merop. Fösil patedik (MLP 26-39, se el Museo de la Plata, La Plata, Largäntän), pätuvon in el Cañadón Grande, in provin: Chabut, Largäntän, e binädon me snud no lölöfik (sa els premaxillae), dileds maxülas bofik, tutaboms detik e nedetik, tuts mödik, e brekots votik. Bomadils at päkipedons no gudiko, ed aniks nog äyumons me yoins. El premaxila ela Genyodectes labon tutis gretik ä japikis, kelos äbinon kod nema onik (maxül beitöl).
El Genyodectes lunüpo pelecedon as nem dotik (nomen dubium), bi fösils äbinons brekotöfik ed ädabinons dots anik demü rig taledavik ä stratagrafik kuradik ona (l. Tykoski e Rowe, 2004, pad: 50). Bepenam brefabüik fösilas patedik fa Rauhut (2004) ye ekleilükon boso säkädi at, e jiniko eblöfon veräti bida: Genyodectes serus. Fösilavan Linglänik: Sir Arthur S. Woodward äbepenom eli Genyodectes ün 1901, e, pos elaf Loncosaurus (Ameghino, 1899; nomen dubium), äbinon dinosaur pebepenöl no bödöfik telid se Sulüda-Merop, ed äblibon el Theropod lölöfiküno Sulüda-Meropik jü tumyel: 1970. Ün tumyel lätik, fösil padetik pebepenom ön mods difik, as dutöl lü grups: Megalosauridae, Tyrannosauridae, Theropoda incertae sedis (no pedadilädöl), igo lü elafs Abelisauridae (ba otaf ka elaf Abelisaurus it). (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/25 redakön
Hiel Arden R. Smith binom Volapükan Lamerikänik. Pemotom in zif Visalia (Kalifornän/Tats-Pebalöl) ün yel 1966, tü del 4id yanula, ed estudom pükavi Germänik pö Niver Kalifornäna in zif Berkeley, kö edokikom ün yel 1997. Atimo ägididom dö jänam sirkotaselidöpas zül in Nolüda-Kalifornän, e semikna ädunom redakavobi pro dabüköps tidabukas Deutänapükik. Sis yel 1988 penom lartügis nolavik tefü püks mekavik, pato püks e lafabs pejaföl fa hiel J.R.R. Tolkien, e sis yel 1992 redakom vödemis pükavik lautana ot. Smith etuvom Volapüki, Sperantapüki e reti in buk: The Book of a Thousand Tongues ('Buk Pükas Mil'), ven äbinom gümnadan. Eprimom ad konletön bukis Volapükik za yel 1990, ed i potakadis bäldik Volapükik ün yel 1997.
Id epenom tefü Volapük in notäds difik, a.s. in kapit tefü yufapüks bevünetik in buk: From Elvish to Klingon: Exploring Invented Languages ('De el Elvish jü el Klingon: Vestig Pükas Mekavik') peredaköl fa hiel Michael Adams. Smith epenom resodapadis: Volapop!, kelis epubon ün yel 1998 tü del 18id febula. Su lomapad kleilükom: ‘Televid, bioskops, musig, grenaflogs pejuegädöl e valikos diotik binons spikotadins su pads at’. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/26 redakön
.jpg)
Jiel Anne „Ninon“ de l'Enclos (1620 novul 10 - 1705 tobul 17; nem ofik papenon i Ninon de Lenclos e Ninon de Lanclos) äbinof lautan, vom libalifik ä mäzen Fransänik. Ven ädeadof, hiel Saint-Simon äpenom dö lif ofik: „Sam süperik vikoda lesinoda, ven padilekon me täläkt e paklinükon dub bosil tuga.“
Pämotöl as Anne de Lenclos in Paris, pänäinemof „Ninon“ fa fat oka ün cilüp. Mot ofik ävilof dugälön ofi reliko, ab fat ofik ästütom desiri ofik ad studön ed äkuradükom ofi ad reidön eli Montaigne. Älärnof Litaliyänapüki e Spanyänanpüki, ed äkanof musigön me lüt ed klavizem: stums ettimik. Ün 1632 päxilom se Fransän sekü telkomip, e ven mot ofik ädeadof mö yels deg pos atos, el Ninon no imatiköl änügolof ini kleud, keli älüvof ya ün yel äsököl. Klülädü ret lifa ofik, väl kleuda süpädon boso, ab äbinon jenöfo sam te bal tikamagot kleilik, kel ai ägeidon dunis ofik: ävilof fümiko vitön mati e blebön nesekidik. Päflunöl fa filosop hiela Epicurus in valem, e pato fa hiel Montaigne, ädedietof lifi okik juite, kopike äsi tikälike. Igekömölo lü Paris, ävedof kompenan pöpätik pö säluns, e sälun lönik ofa ävedon suno top veütik pro bespikam e juitam lekanas literatik. Bäldotü yels za kildegs, ägididof demü kuradükam eli Molière yunik, e ven ädeadof, ägeridof moni sone bükadana okik: cil zülyelik labü nem François Marie Arouet (poso el „Voltaire“), dat ökanom remön bukis. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/27 redakön
Elaf Banffia binon el genus nimas pebepenöl stabü fösils se prim Kambriuma. El genus at penemon stimü Banff: zif in provin: Alberta, Kanadän, nilü tuvöp fösilas onik. Plad onik vü klads löpik nog padöbaton. Bids ela Banffia älabons koapis molik, klu fösils sevädons staböfiko se slets di Burgess in Kanadän e slets di Chengjiang in Tsyinän.
Elaf Banffia constricta sevädon stabü tumats fösilas in slets di Burgess petuvölas. Älabon lunoti zimmetas za 10, ed älabon dilis föfik e pödiki. Koap lölik päzütülon as skrubät; pemobos, das atos binon lönedükam, de stad primik gemagöfik. Diläd föfik pätegon fa koans no miniks tels, kels ävedons yumöfiks, o.b. koan bal. Binod kronafomik binü sirküls otzänodik kil äzüon mudi. Binod votik - lantenafomik - nilü mud äbinon ba sienäm semik. Diläd pödik binädon me dils 40 u 50. Ninäm äbinon stedik, e kül äbinon lä finatipot diläda pödik. Ninäm älabon jiniko mödoti „pokas“ (els „diverticulae“). Sirkülamasit mögik logädon pö fösils. El Banffia constricta äfidon luveratiko sädotis. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/28 redakön
Laurasiyop äbinon lekontinän, kel brefabüiküno ädabinon as bal dilas lekontinäna: Pangeyop, kel isliton dü fin Mesozoiga. Älabon dili gretikün kontinänas lafasfera nolüdik nutimik: Laurentiyop (dil gretikün Nolüda-Meropa), Baltikop, Siberiyop, Kazakstaniyop e els craton Nolüda- e Lofüda-Tsyinänik. Dö Laurasiyop sevädon as pubod mesozoigik, atimo cedoy, das kontinäns „ot“, kels äfomons Laurasiyopi, leigo idabinons as lekontinän pos slitam Rodiniyopa bü yels za 1 000-balions; ad vitön kofudi ko lekontinän Mesozoigik, panemon „Rulaurasiyop“ („Proto-Laurasia“). Pakredos, das Rulaurasiyop no ädönusliton bü iyumon ad kontinäns sulüdik, ko kels ifomon lekontinäni bü-Kambriumik: Pannotiyop, kel äbleibon dabinön jü prim Kambriuma.
Dü Kambrium, Laurasiyop äblibon cifadilo in topäds kveatorik. Pos tim at äprimon ad slitön: Nolüda-Tsyinän e Siberiyop äsveamons nolüdio (ärivons topädis nolüdikum, ka uts, kö dü yels büik 500-balion kontinäns ädabinons). Dü Devon, Nolüda-Tsyinän ätopon nilü Larktikän, kö äblibon dü gladatimäd Karbona, bü yels vü 300- e 280-balions. No dabinons ye klülabots tefü gladädam kontinänas nolüdik dü Karbon. Ün period koldik at, Laurentiyop e Baltikop äkobikons, kelos äfomon belemi: Appalachians ed i kolataleseatöps legretik, kels binons adelo stab konömavik topädas soäs tat Lamerikänik: Vesüda⸗Virginän, äsi dils Regäna Pebalöl e Deutäna. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/29 redakön
Hiel Galileo Galilei (1564 febul 15 - 1642 yanul 8) äbinom füsüdan, matematan, stelavan ä filosopan Litaliyänik (di Toscana), kel älabom rouli veütik pö levolut nolavik. Bevü duinods onik patuvons stud sitöfik balid mufa leigöfiko vifikumöla, gudükumams daleskopa e küpeds stelavik medü on, e stüt pro sit hiela Nicolaus Copernicus. Vob plakavik ela Galileo ädiston vemo de metods nedabinotik hiela Aristoteles, nog kösömiks ün tumyel 17id. El Galileo penemon „fatan stelava küpedik nulädik“, „fatan füsüda nulädik“, „fatan nolava“, e „fatan nolava nulädik“. Muf kopas leigöfiko vifikumölas, kel ün atim patidon in juls e nivers ti valiks, pästudon fa el Galileo. Keblünots omik stelave küpedik keninükons tüvi munädas gretikül fola Yupitära, kels pänemons „muns hiela Galileo“ stimü om, ed i küpedam e diletam solastenas. El Galileo äjäfom i me nolav pajäfüköl e kaenav, ägudükumölo binodi kompada. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/04/30 redakön
Kambrium binon period talavik veütik, kel äprimon bü yels za 542 ± 1.0 balions, finü timäd: Proterozoig, ed äfinon bü yels za 488.3 ± 1.7 balions, ven äprimon period: Lordovig (ICS, 2004). Binon period balid Paleozoiga: timäd balid Fanerozoiga. Kambrium binon period balid, in kelas klifs patuvons jäfidämems mödaziöbik fösilik gretik mödik, kels binons komplitikums ka spogs u medusods. Dü tim et, tribüts lifavik veütik (üd els phyla, o.b. grups, kels pamiedetons stabü koapadisins distik) äpubons süpo, ön jenets mödikün nen bügolafs (Gould, 1989). Pub vifik at nimatribütas mödik panemon Splod Kambriumik.
Period kambriumik fovon pos Nulaproterozoig e pasökon fa period lordovigik (Lordovig). Kambrium it padilon ad donatimäds kil: prim Kambriuma ü Kambrium primik (i „Caerfai“ ü „Waucoban“ panemöl), zänoda-Kambrium ü Kambrium zänodik (i „St. Davids“ ü „Albertian“ panemöl), e Furong (i „fin Kambriuma“, „Merioneth“ ü „Croixan“ panemöl). Klifs donatimädas at pamäniotons as dutöls lü dona-, zänoda- u löpa-Kambrium. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/01 redakön
Waldemar (ü Vladimir Karlovic) Rosenberger (Deutänapüko: [ˈvaldəmar ˈroːzənbɛrgər]; Rusänapüko: Владимир Карлович Розенбергер, pämotöl ün 1848, ädeadöl ün 1918) äbinon cinädan Rusänik se St. Petersburg ed i yufapükavan, sevädikum as gididan ä jelodan veütikün ela Idiom Neutral.
El Rosenberger äbinom primo Volapükan, pislopüköl fa propagidan bevünetik veütikün Volapüka: hiel Auguste Kerckhoffs. Ävedom liman Kadäma bevünetik Volapüka, kel päfünon dü Volapükakongred bevünetik telid tö München yelü 1887. Timü krisidatid Volapükamuf (yelü 1890), äsökom paleti ela Kerckhoffs. Ün 1892 pävälom cif Kadäma. Ün tim et Volapükamuf ädäfalon. Cifamü Rosenberger, Kadäm äprimon ad vobön pro yufapük, kel öbinonöv fasilikum ad suemön, lärnön e gebön, ka Volapük. Ün 1898 äceinon nemi okik ad Academi Internasional de Lingu Universal, ed ün 1902 äpübon yufapüki nulik oka: el Idiom Neutral, kel älabon krütis gudik ab benoseki pülik. El Rosenberg äpübom gasedi (Progres) in pük at.
Ün 1907, el Rosenberger äkevobom ko hiel Edgar von Wahl ad revidön eli Idiom Neutral ve lüod "natöfikün" (o.b. lüodü püks Nula-Latinik). In buk oka, in Interlingue pepenöl: Interlinguistic reminiscenties (Mems bevünetapükik), el Edgar von Wahl äpenom: "sr Rosenberger self [...] ne esset grand mastro in ti arte" (söl Rosenberger it [...] no binom lemastan pö lekan at [ad spikön Volapüki]), kelosi älelogom as blöf, das Volapük binon fikulik. Pos atos, jiniko no plu äkompenom pö yufapükamufs bevünetik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/02 redakön
Hiel ,Leonid Makarovüc Kravcuk’ (Lukrayänapüko: Леонід Макарович Кравчук) (pemotöl lü 1934 yanul 10id tü ,Velüküy Jütün’ in Volüniän, nutimo in Lukrayän) binom bolitan Lukrayänik, kel dü yels 1991-1994 äbinom presidal balid Lukrayäna nesekidik pos säbinädikam Sovyätabalatama.
El ,Leonid Kravcuk’ pämotom in vilag in Volüniän: ,Velüküy Jütün’, kel ätimo ätopon in Polän, ab pos Volakrig Telid evedon dil Sovyätabalatama. Ästudom konömavi in Küyiv, kö ägredätükom ün 1958, ed ävobom as tidan. Ün yel ot ävedom liman Paleta Kobädimik Sovyätabalatama, in kel ävobom dü yels mödik pö rayün propagida. Ävedom paletasekretan Paleta Kobädimik Lukrayäna (ela ,KPU’) tefü dölav ün 1988, ä limasteifädan (ün 1989) e liman (ün 1990) bolitabüra paleta at. Tü 1990 yulul 3id el ,Kravcuk’ ävedom i presidan löpasovyäta Sovyätarepüblika Sogädimik Lukrayänika. Ködü fainikam nämäda paleta kobädimik atos äsinifon, das jenöfo äbinom dugan repüblika. Ün yel ot älüvom paleti kobädimik. Pos luvolut imiplöpöl in Moskav, ,Kravcuk’ änotädom nesekidi Lukrayäna e kludo äpledom rouli veütik demü säbinädikam Sovyätabalatama. Tü 1991 dekul 1id pädavälom ad presidal Lukrayäna as steifädan nenpaletik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/03 redakön
Elaf Utahraptor (siämü „ravanim di Utah“ äbinon limaf gretikün dinosaurafamüla: Dromaeosauridae lurooda: Theropoda. Älifon dü period: Barremian ün prim Kretata (bü yels 132-119-balions). Hiel James Kirkland, hiel Rob Gaston, e hiel Don Burge ätüvons eli Utahraptor ün 1993 in komot: Grand, in tat Lamerikänik: Utah, ninü Fomam di Cedar Moutain. Fösil patedik binon atimo in el „College of Eastern Utah“, do Niver: Brigham Young labon konleti gretikün fösilas ela Utahraptor. Bid patedik (e jünu teik sevädik) ela Utahraptor: U. ostrommaysorum, pänemon stimü fösilavan Lamerikänik: John Ostrom (se Mused: Peabody Natajenava nivera: Yale) e hiel Chris Mays, se „Dinamation International.“ Skulturan: Raymond Persinger pämäniotom in naböfodönuam rigik ela James Kirkland kodü tikamagods söla: Persinger tefü kluvabinod.
Äs elafs Dromaeosauridae votik, el Utahraptor älabon kluvi gretik blegik pö tean telid, kel äkanon rivön lunoti zimmetas 23. Nim at ba ägleipon viktimis me föfalims okik du äflapon oni me pödalims. Vestigams brefabüik tefü elaf Velociraptor smalikum tikodükons, das kluvs somik pägebons ad deisteigön ud ad teifön viktimi, no ad sleitön skini onik. Lunotü mets 6,5, geilotü mets 2 e vetotü milgrams 700, el Utahraptor äbinon ravanim dredabik. Pemobos, das el Utahraptor äbinon ba röletaf nilöfik ela Dromaeosaurus smalikum ed elafa Achillobator gianagretik se Mongolän. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/04 redakön
Tau Ceti (τ Cet / τ Ceti) binon stel sümik ad Sol tefü masat e pated späktrumik, ed i tefädiko nilik Solasite. Binon i stel „metalodefik“, klu binos läs luveratik, das labon planetis klifagik zü ok. Too küpeds etuvons püfamödoti 10na gretikumi zü el Tau Ceti, kas binon pö Solasit. Kompenastel nonik jünu petuvon dub mafams stelavik moikamavifota. El Tau Ceti logädon loge as stel litagreta kilid nilü Steläd Sivalüt (Cetus). El Tau Ceti no labon nemi kösömik vemo sevädik, distü stels logädikum mödik. Se planetasit mögik zü el Tau Ceti, Sol binon stel litagreta telid in Steläd: Boötes.
Lönamuf ela Tau Ceti binon tefädiko vifik (o.b. plad onik in silasfer votikon tefädiko vifiko): bobädasekun za bal a yel. Too milats anik yelas zesüdons one ad votükön pladi okik mö bobädagred bal. Lönamuf vifik malon nili Sole: stels nilik mufons jiniko vifikumo ka stels fagik, e binons kludo zeils gudik pro paralakastuds. Dö el Tau Ceti, mufams jonons, das stel at binon fagotü litayels bosilo läs ka 12; abinon kludo bal stelas nilikün Sole, stel nilikün telid (pos el Alpha Centauri A), kel duton lü späktrumaklad G. Moikamavifot, distü lönamuf, no kanon paküpedön stedöfiko, ab muton pavestigön dub mafam späktruma. Sekü sleafam ela Doppler, nüsugamaliens späktruma sleafons lüodü red (volfalunots gretikum) if stel momufon, u lüodü blöv (volfalunots smalikum) if lümufon lü obs. Moikamavifot ela Tau Ceti binon milmets za -17 a sekun, kelos sinifon, das mufon lüodü Sol. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/05 redakön
Hiel Igor Fyodorovic Stravinskiy (Rusänapüko: Игорь Фёдорович Стравинский; 1882 yunul 17 - 1971 prilul 6) äbinom noatädan Rusänik, kel palecedom fa mödikans in Vesüdän äsi in lomän okik as noatädan flunilabikün musiga tumyela 20id. Ãbinom Rusãnan kosmopolik patedik, kel pänemom fa gased Lamerikänik: Time balan pösodas flunilabikün 100 tumyela 20id. Plä seväd, keli ägetom sekü noatädots okik, äfamikom id as pianodan ed as musigidilekan, suvo pö els premières vobotas okik.
Noatädanakarier ela Stravinskiy äbinon küpädik sekü distöf stülik oka. Ädagetom sevädi bevünetik medü baolets kil fa teatidilekan: Sergey Dyagilev pibegöls e fa els Ballets Russes (Baolets Rusänik) hiela Dyagilev päplösenöls: L'oiseau de feu (Filaböd, 1910), Petrujka (1911/1947) e Le sacre du printemps (Saludükam Florüpa, 1913). „Saludükam“, kela première äkodon volutili, ävotükon modi, ön kel noatädans posik äbetikons ritmutabinodi; jünu vision omik relajenotas paganik in Rusän vönädik päjenükölas laijänälon lüloganefis. Pos period Rusänik balid oka, äflekom oki lü nula-klatädim ün degyel: 1920. Vobots perioda at gebons fomis musigik vönaoloveik (el concerto grosso, el fugue, sümfon) e suvo klänedons fäkädi nämöfik dis jinalogot sevärik; suvo äjonons stimi mastanes büik, äs hiel J. S. Bach, hiel Verdi e hiel Caykovskiy. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/06 redakön
Elaf Eotyrannus („tirenaf gödalulita“) äbinon dinosaur famüla Tyranossauroidea (lurooda: Theropoda), kel älifon primü Kretat (ma fösils okik se Fomam di Wessex: dil Grupa di Wealden, su Nisul di Wight in Greta-Britän. Fösils at binädons me kran, bäkabom e limadilets anik yunafa, päbepenon fa els Hutt et al. ün 2001. Tümolog ela genus tefon binäl dinosaura at as „tirenaf timas primöfik“, e tümolog bidanema tefon tüvani fösila. Elaf Eotyrannus älabon lunoti metas 6. Kalad elafas Tyrannosauroidea klülädon se tuts bümaxülik koinafomik, ed els tibiae e metatarsia pelunüköl. Patöfs primöfik pro els Tyrannosauroidea nog äkomädöls pö el Eotyrannus binons nükavirebs pelunüköl, brads lunik ä gudiko päfomöls e kranasürfat balugik. Nim at, proporiko, älabon bali namas lunikün dinosauras jünu sevädikas lurooda: Theropoda. Dinosaur at äbinon mitifidaf, e ba äfidon dinosauris planifidöl soäs Hypsilophodon e Iguanodon. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/07 redakön
Jiel Marie (ü Maria) Johanna Verbrugh (1860–1939) äbinof Volapükan Nedänik, kel ägetof ün 1885 diplomi tidana Volapüka, e poso id uti tidala Volapüka. Ätradutof Gramati Volapüka ela Schleyer ini Fransänapük. Noets lifajenädik brefik ofa päpübons in el „Volapük: Gased bevünetik tedelik, nolik, literatik e gälodik“: jäfidot „Zenodakluba Volapükik Spanyäna“ ün 1887.
Pals ela Marie J. Verbrugh pämotons in Gelderland (provin Nedäna), e poso äfealotädoms lü Middelburg (Selän, provin Nedäna), kö fat ofik älabom vobi kaenavik. Pos dugäl kösömik vomas ettimik, ägetof pladi lä jul geilikum pro hiyunans, kö ästudof pükis. Äbinof balan vomas, kelas beg ad padälön ad visitön juli at pägevon fa minister dugäla Nedänik. Pos atos jimödikans äsöfölofs sami ofik. Vemo änitedälölo in püks, ästudof jäfüdi at jüs ägetof, ün 1879 e 1880, ma lons Nedäna, diplomi Profäsorana Fransänapüka, Linglänapüka ä Deutänapüka. Änitedälof i dö püks vönik, ed ästudof in livüp ofa latini e Vöna-Grikänapüki, e pos atos i Litaliyänapük.
Ün 1884, äreidof in gased Nedänik, das hiel Servaas de Bruin ipübom tradutodi Nedänapükik gramata Volapüka ela Schleyer. Posä ireidof tradutodi ela de Bruin, änitedälikof dö pük at, ed äsludof ad dagetön gramati rigädik Deutänapükik, yufü kel älärnof Volapüki. Ün yel sököl ya Schleyer ägevom ofe diplomi tidana Volapüka. Primü 1886 ägetof nümi balid ela Volapük (jäfidot Volapükakluba Spanyänik ettimik) ed äprimof ad spodön ko redakanef onik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/08 redakön
Hiel Muhammad ibn Mūsā al-Khwārizmī äbinom matematan, stelavan, strologan ä taledavan slamik Pärsänik. Pämotom zao ün 780 in zif: Khwārizm (atimo Khiva, in Lusbekän) ed ädeadom zao ün 850. Ävobom dü lifüp ti lölik oka as nolavan in Dom Sapa in Bagdad.
Lebuk omik: Al-Kitāb al-mukhtaṣar fī hīsāb al-ğabr wa’l-muqābala („Buk pebrefüköl dö kalkulam medü lölöfükam e leigavetükam“) äbinon buk balid dö tuveds sitöfik leigotas lienöfik e kvadöfikas. Sekü atos, palecedom fatan lalgebrada kobü hiel Diophantus. Tradutods lebuka votik oma: Kalkulav, dö numatasit Lindänik, änüdugons ini Vesüdän degnumatasiti ad penön numis. Ärevidom ed ägudükumom lebuki: Taledav hiela Ptolemaios. Älautom i vobotis anik dö stelav e strolog.
Keblünots omik noe äflunons levemo matemati, abi äjäfons vödiks nulik pro püks vola. Vöd: lalgebrad dekömon de el al-jabr: bal numatamas tel, kelis ägebom in lebuk oka ad tuvedön leigotis kvadöfik. Vöd: lalgorit dekömon de el Algoritmi: fom latinik nema omik. De nem omik dekömons i vöd Spanyänapükik: guarismo e vöd Portugänapükik: algarismo, bofiks sinifü „numat“. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/09 redakön
Elaf Sinopterus (siämü „flitäm Tsyinänik“) äbinon pterosaur famüla: Tapejaridae lurooda: Pterodactyloidea, kel älifon ün prim Kretata (Barremian-Aptian). Fösils onik pätuvons in Fomam di Yixian (Jiufotang) nilü Chaoyang, in provin: Liaoning, in Tsyinän. Bids bal jünu penemons. El Sinopterus binon famik sekü kran proporiko gretik, kel labon honedi tipik (sümik ad ut bödas), kräst bomik lunik, kel primon lä fomaxül geilik e stäänikon ve zänod krana jü pün pödü kran, ed i def tutas.
Bid patedik: S. dongi, pestabon su fösil: IVPP V13363: bomem ti lölöfik labü yoins. Kran fösila at älabon lunoti mö zimmets 17, e flitämatenot pätaxeton mö mets 1,2. Lautans ämoboms, das äbinon valifidaf, ed äküpetoms, das binon pterosaur balid famüla: Tapejaridae plödü Brasilän petuvöl, e bomem binon vönädikün ä lölöfikün famüla at. Bid telid: S. gui sevädon stabü BPV-077: bomem votik ti lölöfik se fomam ot; difon de bid patedik tefü propors ömik, e labon gretoti mö 60% uta bida patedik. Timü bepenam okik, äbinon pterosaur nentutik smalikün se Fomam di Jiufotang. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/10 redakön
Matemat binon nolem tefü suemods äs mödot, binod, spad e cen, ed i jäfüd nolavik, kel studon onis. Hiel Benjamin Peirce änemom oni „nolav[i], kel prodon kludis nevitovik“. Nolavans votik lesagons, das matemat binon nolav nomöfas (patterns): matematans sukons nomöfis pö nums, spad, nolav, nünöms, nedabinots fomälik, e r. Medü geb nedabinotas e tikama tikavik, matemat evolfon se numam, kalkulam, mafam e stud sitöfik tefü foms e mufs yegas füsüdik. Matematans vestigons suemodis at, diseinölo ad fomön niludis nulik ed ad blöfön verati onsik me kludam kuratik stabü xioms e miedets pötiko pevälöls.
Sev matemata staböfik ai pegebons fa pösods e grups valiks. Gudükumams stabasuemodas kanons patuvön ya in vödems matematik se Lägüptän vönik, Babülonän, Lindän vönik, Tsyinän vönik, e Grikän vönik. Blöfastabs kurätik pubons balidnaedo in lebuk hiela Eukleides: Binets. Volfam äprogedon no vifiko jü period Dönumoteda ün tumyel 16id, ven tikamagots matematik äkolkömons tüvis nolavik nulik, kelos äkodon vifikumami vestigama, kel efovon jü adel. Ün atim, matemat pagebon zi vol lölik fa jäfüds mödik soäs nolavs natik, kaenav, sanav, e nolavs sogädik soäs konömav. Matemat pajäfüköl: jäfüd, kel vestigon jäfükami matemata pö säkäds jäfüdas votik, kodon e gebon tüvis matematik nulik, ed ömna kodon i davedi jäfüdas löliko nulikas. Matematans bejäfons i matemati klinöfik, o. b. matemat demü ok it, nen jäfükams, do jäfükams utosa, kelos äprimon as matemat klinöfik, suvo patuvons poso. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/11 redakön
Hiel Edgar Allan Poe (1809 yanul 19 - 1849 tobul 7) äbinom poedan, lautan, redakan, literatikrütan ä bal duganas Mufa Romatik Lamerikänik. Sevädik pato sekü konots klänöfa e ledredöfa, el Poe äbinom balan konotilautanas Lamerikänik balid, äsi balan fatanas konota poldik e konota midunik. Anikans lecedons omi balani lautanas magälaliterata nolavik.
El Poe pämotom in Boston. Pals omik ädeadons ven äbinom nog yunik, e pälasumom fa els John e Frances Allan in Richmond, Virginia. Us (e dü yels anik in Linglän) pädugälom ed äglofom bevü lieg tefädik, do neai pädaoptom calöfiko fa els Allans. Pos brefüp in niver di Virginia e steifül leigo brefüpik ad primön karieri militik, el Poe ed els Allans äditons de ods. Lautanakarier ela Poe äprimon mükiko me poedotakonlet tiädü Tamerlane and Other Poems (Hiel Tamerlan e Poedots Votik; 1827); pla nem lautana päpenon te: „fa men di Boston“. El Poe äfealotädom lü Baltimore ad lödön kobü röletans anik ed ävotükom vobi okik de poed ad prosad. Ün yulul yela 1835, ävedom yufaredakan gaseda: Southern Literary Messenger in Richmond, kö äyufom ad mödükumön bonedamis ed äprimom ad völfön stüli lönik oka literatikrüta. Ün yel ot ämatikom ko jiel Virginia Clemm: jiköst 13yelik oka. Pos lekoned no benosekik: The Narrative of Arthur Gordon Pym of Nantucket (= Konot hiela Arthur Gordon Pym se Nantucket), el Poe äjafom konetakonleti balid oka: Tales of the Grotesque and Arabesque (Konots Grotäta e Larabäta) ün 1839. Ün yanul yela 1845, el Poe äpübom poedoti: The Raven (Rab), kel ägeton benoseki sunädik, ab pos yels te tels jimatan omik: Virginia ädeadof sekü ftisid (1847 yanul 30). El Poe äbetikom dönumatikami, ab neai äjenöfükom tiketi at. Tü 1849 tobul 7, el Poe ädeadom bäldotü lifayels 40 in Baltimore. Kod deadama omik no sevädon to mobs mödik (lalkohol, drogs, kolerad, rabiät, oksasen (ba pecänidöl ko oksasenasteifül omik yelü 1848), ftisid, ladamaläd, breinamaläd e votiks. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/12 redakön
Elaf Carcharodontosaurus äbinon dinosaur mitifidöl gianagretik famüla: Carcharodontosauridae, kel älifon bü yels za 98-93-balions, dü period: Kretat. Äbinon ti so lunik, äs el Tyrannosaurus: ma täxets, ärivon lunoti metas 11,1-13,5 e vetoti tounas 2,9. Nem: Carcharodontosaurus sinifon „lasär (labü) jakatuts“, stabü el genus jaka: Carcharodon (se Vöna-Grikänapük karcharo siämü „graböfik, raodik“ e odonto siämü „tut“) e sauros, siämü „lasär“.
El Carcharodontosaurus äbinon mitifidaf labü maxüls gianagretik e tuts japik lunik (lunotü zimmets za teldegs). Fösilavans äkredons büo, das el Carcharodontosaurus älabon krani lunikün dinosauras valik lurooda: Theropoda. Boms anik (fomaxül e kvadabom) ye ädefons pö kran Frikopik rigik, kelos äkodon täxetis neverätik gretota onik fa vestigans. Lunot smalikum metas te 1,6 pemobon pro el C. saharicus; kran ela C. iguidensis äbinon jiniko boso lunikum (mets 1,75). Dinit dalaba krana gretikün anu duton lü röletaf nilöfik lurooda Carcharodontosauridae: elaf Giganotosaurus (kel, ma täxets, älabon krani lunotü mets 1,95). Nin krana e lila ela Carcharodontosaurus saharicus äsümon ad ut krokodas nulädik. Gretot breina nilik (el telencephalon) leigodü brein lölik äsumon ad ut räptulas nutimik, too äbinon smalikum leigodü ut bödas e dinosauras grupa: Coelurosauria. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/13 redakön
Hiel Siegfried Lederer (Deutänapüko: [ˈziːkfriːt ˈleːdərər]; pämotöl ün 1861 yunul 31id, ädeadöl ün 1911 novul 8id) äbinom Volapükan Lösteränik. Ün yel 1887 ädagetom diplomi tidana Volapüka, ed ün prilul yela sököl ya äpübom in Wien (poso in Berlin) gasedi nulik, „Rund um die Welt / Zi vol lölik“, kel pelecedon as gased Volapükik gudikün (l. Jenotem Valemapüka ‚Volapük‛ hiela Johann Schmidt, pad: 30). Ätradutom märis anik hiela H. C. Andersen e blodefa Grimm, äsi eli „Leid“ („Suf“ jiela Carmen Sylvia, lautot kelik jiniko pedakipon te as tradutods Rusänapükik hiela W. Rosenberger e Litaliyänik hiela A. Ferretti). Älautom i lebukis rigik mödik, vü kels „Lofüdänatävi“: buk vemo nitedik, ed eli „Volapük als Dolmetscher“ (= Volapük as nätäpretian), kels jiniko i peperons. Äblebom fiedik Volapüke i pos gloratim onik: äbinom balan limanas Volapükakadäma telid fa Schleyer ün 1900 päfünöla. Pas ven nebenikam Volapüka äjinon fifümik, äsludom ad slopikön Sperantamufi, ed ävedom bal kefünanas Sperantakluba „Verda Stelo“ (= Stel grünik) in Praha yelü 1908. Pos atos ätidom Sperantapüki in Praha ed ävobom as redakan pro gaseds Sperantapükik („Universo“ = Leval, ed i fomam Sperantapükik nulik ela „Zi vol lölik“: „Ĉirkaŭ la Mondo“). Älautom tradutodis ini Sperantapük, vü kels nogna märis ela Andersen („Bildolibro sen Bildoj“: Magabuk nen mags), ed eli „Leid“ jiela Carmen Sylva. Ädeadom ün 1911 novul 8id in Praha. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/14 redakön
Hiel David Joshua Peterson (1981 yanul 20 in Long Beach, Kalifornän) binom pükavan Lamerikänik, sevädikün as datuvan pükas magälöfik Doħrakapüka e Löpa⸗Valürapüka de televidasökod: Pled tronas.
El ,Peterson’ estudom Linglänapükavi pö nivers di Kalifornän tö ,Berkeley’ de 1999 jü 2003 e pükavi pö nivers di Kalifornän tö ,San Diego’ de 2003 jü 2006. Ün yel 2007 el ,Peterson’ äbinom bal fünanas Soga pro pükijaf, kela äbinom diviguvan (2007–2009), sekretan (2007–2011) e presidan (2012–2014). Sis 2015 binom cifaredakan pübota kademik ,Fiat Lingua’. Sekü mäted pinoganüköl ün yel 2009 fa Sog pro pükijaf el ,Peterson’ päcälom datuvan Doħrakapüka pro televidalekoned: Pled tronas, pro kel ädatikom i Löpa⸗Valürapüki e pükis Valürik votikis de 2012. Sis 2009 el ,Peterson’ edatikom pükis plu ka dek pro filmots difik. Nutimo el ,Peterson’ binom balik pükajafan calik su vol lölik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/15 redakön
Elaf Ophthalmosaurus (siämü „logalasär“ in Vöna-Grikänapük) äbinon liktiosaur fina Yurata (bü yels 165-150-balions), kel ägeton nemi at sekü logs plödakösömiko gretiks oka. Älabon koapi keinik delfinafomik lunotü mets 6. Maxül ti nentutik ona äpöton gudiko ad fanön nenvirebafs svimöl. Fösilöps veütik bida at topons in Yurop ed in Largäntän. Äs liktiosaurs votik, göb ela Ophthalmosaurus äsegolom büo pö motam, dat nimül no pönöyon. Bomems za luldegs yunafas nog in mots onsik pätuvons in fösilöps; jinos, das pö motam nimüls 2 jü 11 pämotons.
El Ophthalmosaurus älabon koapafomi sümik ad drenatof e göbafäin labü fom lafamuna. Föfalims onik äbinons gretikum ka pödalims, kelos tikodükon, das pö mufam föfalims ästirons e göb äjokon nimi. El Ophthalmosaurus distükon oki sekü logs okik, kels, diametü zimmets 10, äbinons vemo gretiks proporü koap okik. Logs ägetons spadi ti valiki in kran e päjelons dub platots bomik linafomik (lins sklerotik), kels luveratiko äfrutons ad laibinükön fomi logaglöpas ta vataped dibik. Gretot logas e lins sklerotik tikodükons, das el Ophthalmosaurus ba äyagon dibiko, kö no dabinon lit vemik, u das ba äyagon neito, du bids fa on päyagöls äbinons dunöfikums. Kalkuls tikodükons, das el Ophthalmosaurus äkanon blebön dis vat dü minuts za 20, u ba plu 20. Svimavifot ela Ophthalmosaurus petaxeton mö mets 2,5 a sekun, ab ifi geboyöv kalkulis läs küniks (met 1 a sekun), kludoyöv, das el Ophthalmosaurus äfägon ad daivön jü mets 600 ed ad gekömön lü melasürfat ünü minuts 20. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/16 redakön
El Barraba binon zifil (pöpamödot ün 2016: 1410), kel topon in Nula-Sulüda-Velsän in Laustralän. Zif äbinon cifazif zifaziläka ela Barraba Shire. Zifaziläk at e zif peziläkons ad ziläk konsälalefa topädik ela Tamworth (el Tamworth Regional Council) ün yel 2004. El Barraba topon in Ziläk veütik ela Bundarra-Barraba pro böds (el Bundarra-Barraba Important Bird Area), kö kipedoy bödis bida pariskädüköl: el Anthochaera phrygia.
El Barraba topon mö milmets 477 nolüdalofüdü el Sydney, mö milmetis 548 solüdalofüdü el Brisbane, e mö milmets 90 nolüdü el Tamworth, kel binon lezif nilikün. Flumed: ‘Manilla River’ < flumon mu nilü zif. El Barraba duton lü Nula-Linglän (el New England). Zif topon su töraveg: ‘Fossicker’s Way’. El Barraba topon in belem: ‘Nandewar Range’.
Els Kamilaroi: mens lomädik < älödons in ziläk bü lüköm Yuropanas. Yuropan balid in ziläk ün yel: 1827 evedom hiel Allan Cunningham: beletävan e planavan. Farm balid (ön nem: ‘Barraba Station’) in ziläk pefünon ün yel: 1837 ud ün yel 1838. Topäd zifa fütürik pegeodeton ün yel: 1852. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/17 redakön
Hiel Johannes Kepler (1571 dekul 27 - 1630 novul 15) äbinom matematan, stelavan ä strologan Deutänik, äsi balan cifakompenanas levoluta stelavik tumyela 17id. Sevädom ledino sekü lons planetamufa, kelis stelavans posik älärnons de vobots omik: Astronomia nova, Harmonices Mundi e r. Bü el Kelpler, mufs planetas päkalkulons medü yümätam mufas sirköfik sisirkas. Pos el Kepler, stelavans pianiko ädeflekons oki de sisirks lü zümufs: vegs, kels äkanons pabepenön matematiko as lelips. Lons ela Kepler äfomons i bali stabas teoroda vetotanäma valemik hiela Isaac Newton.
Dü karier okik, el Kepler äbinom matematitidan in seminarajul in Graz, in Lösterän, äsi yufan stelavana: Tycho Brahe, kurastelavan Lampörana: Rudolf II, matematitidan in Linz, in Lösterän, e konsälal Generala: Wallenstein. Änitedälom i tefü litav: ädatuvom daleskopasoti nulik (Daleskop hiela Kepler) ed äyufom ad jelodön tüvis daleskopik timakompenana okik: Galileo Galilei. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/18 redakön
Hiel Jimi Hendrix (1942 novul 27 – 1970 setul 18) äbinom gitaran, kanitan ä kanitilautan Lamerikänik. El Hendrix palecedom bal gitaranas letälenikün ä flunilabikünas jenotema musigastüla: rock. Pos benosek in Linglän, ädagetom fami zi vol lölik pos kompenam omik pö el Monterey Pop Festival yela: 1967. Poso, el Hendrix äkompenom i pö el Woodstock Festival famik yela: 1969.
El Hendrix äyufon ad jafön kaeni nulik: el guitar feedback, kelos älüükon ini musig utosi, kelos büo äbinon ton no vipabik. Ägebom ed ävölfom nulodis e flunis stülanas ela blues äs hiels B.B. King, Muddy Waters, Albert King e T-Bone Walker, ed ägudükumom stüli okik stabü gitarans äs hiels Curtis Mayfield, Steve Cropper e Cornell Dupree, äsi stabü el jazz vönaoloveik. Pats anik posödöfa städik tuik oma ba dekömons de uts ela Little Richard, ko kel ävobom brefüpo as liman musiganefa ela Richard: The Upsetters. Palecedos i, das el Hendrix päflunom fa hiel Pete Townshend grupa: The Who, kel äkaniton in London ven el Hendrix äprimom karieri okik us ün 1966. Hiel Carlos Santana emobom, das musig ela Hendrix ba peflunon fa blud lindiyanik oma. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/19 redakön
Elaf Pteranodon (se Vöna-Grikänapük: πτερ- „flitäm“ ed αν-οδων „nen tuts“), labü flitämatenot metas za 9, äbinon balaf pterosauras gretikün. Älifon finü Kretat (Coniacian-Campanian, bü yels 89,3-70,6-balions) in Nolüda-Merop (Kansas, Alabama, Nebraska, Wyoming e South Dakota). Distü pterosaurs büik, soäs elafs Rhamphorhynchus e Pterodactylus, el Pteranodon älabon honedi nentutik sümik ad ut bödas nutimik.
Fösils ela Pteranodon petuvons in kretajeds Kretatik in tat Lamerikänik: Kansas. Kretajeds at päfomons su lestab utosa, kelos ettimo äbinon mel su topäd kontinäna Nolüda-Meropik. Kran balid ela Pteranodon pätuvon tü 1876 mayul 2, in Somkey Hill River, in komot: Wallace tata: Kansas, fa hiel S. W. Williston: fösilikonletan, kel ävobom pro fösilavan: Othniel Marsh. Fomam di Niobrara binon ba fomam usik famikün; vü fösils votik su fomam at petuvöls dabinons melatortugs, elaf Mosasaurus e böds primöfik.
El Pteranodon äbinon räptul, ab no [dinosaur. Ma miedet lifavik, dinosaurs äbinons räptuls diapsidik labü stan löik, kels äfomons grupis tel: Ornithischia e Saurischia. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/20 redakön
Hiel Oskar (u ba: Oscar) Kausch (1848 mayul 13 – 1932 dekul 16) äbinom Volapükan Deutänik. Ätradutom penädis literatik mödik ini Völapük, ed älautom lisedis literata Volapükik e Volapükanas. Älabom benorepüti gretik in Volapükamuf, kele äblibom fiedik jü deadam oka.
El Oskar Kausch pämotom tü 1848 mayul 13 in Zeipau, Jlesän (atimo Szczepanów in Polän). Ävedom potasekretan in Dresden, Saxän; us ün 1906 päpromuvom ad potasekretan löpik. Pos pänsionam oka, äsludom ad lomädikön in Reisicht, Jlesän (atimo Rokitki in Polän), kö älifom takädiko jü deadam oka. El Kausch äprimom ad bejäfön Volapüki dü steb okik in Dresden. Ya ün febul yela 1887 ädagetom diplomi tidana Volapüka. Ut spodana äsökon ün prilul yela ot, ut tidala ün gustul yela: 1888, ed ut profäsorana ün mayul yela 1889. Ätradutom ini Volapük lebukis mödik (l. dono lautotalisedi), kelis äprimom ad pübön ün 1896. Äpübom i yegedis mödik in gaseds difik (a. s. „Volapükabled lezenodik“ ela Schleyer). Tü 1898 febul 9, ya ipübölo lautotis mödik, ägetom de el Schleyer Volapükaköni smalik demü meritabs okik tefü Volapük. Tü 1900 yanul 12 el Schleyer äcälom omi senätani e kadämali Volapüka. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/21 redakön
Jiel Karla LaVey binof cil balid ä legik teik hiela Anton LaVey: diabiman famik. Äbinof balan limanas-fünanas Glüga Diaba (rigiko Glüg Diabimik pänemöla). Läd LaVey äbitof as pladulan notidik pro glüg ed i pro fat okik dü yels ti foldegs.
Ün 1973 el Karla äkolkömof ed ägivof hiele Sammy Davis Jr. mali: „baphomet“ nemü fat okik. Ün tim at äbinof flen hiela Alice Cooper, keli äjonodof poso fate okik. Ün 1979 el Karla päsedof lü Amsterdam ad cifön zänabüri Glüga Bevünetik Diaba, kel äyümon limanis in foginän. Ün tim at el Karla ägetof tituli: Jikultan Löpik Glüga Diaba, keli ägebof lunomiko dü spikots ko gasedem e spikäds notidik. Dü degyels 1980 e 1990, el Karla äpubof mödikna in televid (a.s. in els Joan Rivers Show, Ron Reagan Show, 20/20 e 60 Minutes), äspikölo ta tuükams suvik attimik tefü diabim. Tü 1997 tobul 27id, el Anton LaVey, fat ela Karla, ädeadom sekü ladafikuls. Tü novul 7id, el Karla äjenükof kobikami ko gasedem ad nunön deadami ela Anton LaVey. El Karla e jiel Blanche Barton: yufan ä lifibepenan ela Anton LaVey, äd i mot sona teik ela LaVey: hiel Xerxes, änunofs, das öcifofs Glügi Diaba as Jikultans Löpik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/22 redakön
Elafs Megalosauroidea äbinons lefamül dinosauras grupa Tetanurae, lurooda Theropoda, kels älifons sis zänoda-Yurat jü fin Kretata. Luveratiko famül elafas Spinosauridae duton lü grup at.
Nem: Spinosauroidea lunomiko pagebon pla nem: Megalosauroidea. Lefamül: Spinosauroidea pänemon ün 1915 fa hiel Ernst Stromer. Ab, if el Megalosaurus dutons lü grup: Spinosauroidea (kelos veraton bai dilets nulädik ti valiks), tän els Spinosauroidea ed els Megalosauroidea binons vo vöds otsinifik. Hiel Paul Sereno ämiedeton grupi: Spinosauroidea ün 1998 as grup, kel keninükon büani komunik elafas Spinosaurus e Torvosaurus, ed i licinafs valik onas. Hiel Thomas Holtz ämiedeton grupi labü nem ot as grup, kel keninükon bidis valik nilikumis ele Spinosaurus, ka ele Passer domesticus. Grups bofik bo keninükons famüli: Spinosauridae. Bai el ICZN, igo kladanems klinik sötons paplaädön üf labons kladapoyümoti kösömik e binons otsinifiks ko klads peleodüköl votik lä, u donü, nivod lefamüla. Mob at ye suvo no pelobedon fa fösilavans valik, pato hiel Sereno. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/23 redakön
.png)
Hiel ,Borüs Mükolayovüc Lyatojünsküy’ (Lukrayänapüko: Борис Миколайович Лятошинський) (Jütomür, 1895 yanul 3id (1894 dekul 22id) — Küyiv, 1968 prilul 15id) äbinom noatädan, dilekan e dugälavan Lukrayänik, balan fünanas nulädima in musig klatädik Lukrayänik. Bevü vobs ela ,Lyatojünsküy’ binons lops tel, sümfons lul (1918, 1935/36, 1951/54, 1963, 1966), danüdasökaleods, primüms, pianodakonsärt, cemamusig (b.v. luröbafolüms fol, pianodakilüms kil e viälasonat), vobs pro pianod, lids, bevobots pöpalidas, kors, kantats, teatamusig e filmamusig. Balido stül oma päflunon fa vönaoloveikod romatik (b.v. ,Borodin’, ,Caykovskiy’), ab ün degyel telid el ,Lyatojünsküy’ plu päflunom fa el ,avantgarde’ Zänoda⸗ e Vesüda⸗Yuropik. De yel 1929 stül omik äbalugikumom e äziläkom diletis mödikum se pöpamusig Slavik.
Kobü hiel ,Levko Revuzküy’ el ,Lyatojünsküy’ äbinom balan noatädanas Lukrayänik flunilabikünas tumyela 20id. Bevü studans omik binoms: ,Leonid Hrabovsküy’, ,Valentün Sülvestrov’, ,Ivan Karabüz’ e ,Yevhen Stankovüc’. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/24 redakön
Hiel George Gordon Byron: baonan: Byron 6id, ü balugiko Lord Byron (1788 yanul 22 - 1824 prilul 19) äbinom poedan Linglänik ä balan pösodas veütikün Romatima. Vü vobots sevädikün ela Lord Byron äbinons poedots konotik: Childe Harold's Pilgrimage (= Pilgrim cila: Harold) e Don Juan. Poedot lätik at äblebon no pefinüköl jü deadam omik. El Lord Byron pälecedom as balan poedanas Yuropik gretikün; lautots omik igo ün atim pareidons suvo. Fam ela Lord Byron sekidon ne teiko de lautots okik, ab i de lifajenäd nestönik oka, pö kel reidoy lelöfakonotis mödik, debis, diti e kusads tefü kondöt genik nepötik. Päbepenom fa jiel Lady Caroline Lamb as „lienetik, badik ä riskädik ad pasevön“. El Byron ädünom as dugan topädik volutanefa penoganüköl Litaliyänik: Carbonari dü komip onik ta Lösterän, e poso ätävom ad befeitön Türkänanis dü Livätakrig Grikänik. Kodü kompen omik, palecedom netaherod fa Grikänans. Ädeadom sekü maläd fifik in Messolonghi. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/25 redakön
Hiel Ernst Heinrich Philipp August Haeckel (1834 febul 16 - 1919 gustul 9), anikna päpenöl i von Haeckel, äbinom lifavan, natavan, filosopan, sanavan, profäsoran ä lekanan Deutänik, kel ätüvom, äbepenom ed änemom milatis bidas nulik, ädäsinom genealogabimi lifafomas valik, ed äjafom vödedis lifavik mödik, keninükamü el phylum, fülogen, kolog äsi el phylum: Protista. El Haeckel ästütom ed äjelodom vobi hiela Charles Darwin in Deutän, ed ävölfom „teorodi dönuama“ vemo pädöbatöli, bai kel daglofam lifavik nogana bal: lontogen onik, dönuon volfami bida onik ve tim: fülogen onik: „lontogen dönuon fülogeni“. Vobots lekanik ela Haeckel keninükons däsinotis kölik läna- e melanimas plu 100 (päpübölis in lebuk: Kunstformen der Natur: „Lekanafoms Nata“). As filosopan, el Haeckel älautom eli Die Welträthsel („Leräts Levala“, 1895-1899): vobot jünu flunilabik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/26 redakön
Hiel Lorenzo Mascheroni (1750 mayul 13 in Bergamo - 1800 yulul 14 in Paris, Fransän) äbinom matematan Litaliyänik. Keblünots veütikün omik tefons studi logaritas e primanumas, ed i däsinotis geometik. Lautot balid päpüböl ela Mascheroni äbinon el Nuove ricerche su l'equilibrio delle volte (Vestigs nulik dö leigavet bobotas, 1785). Ün 1790 äpübom eli Adnotationes ad calculum integrale Euleri (Küpets tefü kalkul lintegralik hiela Euler), in kel, vü dins votik, äkalkulom numatis balid 32 völfama degdilik numa: e (leido te numats balid 19 äverätons), ed i utosi, kelos nu sevädon as fümanum hielas Euler e Mascheroni. Lebuk famikün oma binon ye el Geometria del Compasso (Geomet Kompada, Pavia, 1797), in kel äblöfom, das däsinot geometik seimik me kompad e stripöm dunovik kanon padunön i te me kompad. Primo äjonon metodis ad tuvedön säkädis geometik semik (a. s. lafükam sirkaboba) te me kompad, e pos atos das däsinot geometik nonik dabinon, kel no kanon padunön yufü tuvedametods büo pibepenöls (if pazepos, das lien pabumon, ven püns tel onik pamiedetons). No äbinom ye balidan: matematan Danänik: Georg Mohr ipübom blöfi leseta at (anu sevädik as leset hielas Mohr e Mascheroni) ya ün 1672, in buk omik: Euclides Danicus, kel äblibon nesevädik jü 1928. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/27 redakön
Famül elafs Dromaeosauridae ü „raptors“ = yagafs (siämü: 'lasärs rönöl', se Vöna-Grikänapük: δρομεύς = „rönöl“ e σαύρος = „lasär“) äbinadon me dinosaurs grupa: Theropoda. Pluamanum onas äbinädon me mitifidafs smalik ä sleniks, kels ämödikons dü period: Kretat. Pöpediko suvo panemons „raptors“, sekü nem elafa Velociraptor famik kodü biomagodem: Jurassic Park (Legad Yuratik), e sekü sümots onsik ad böds mitifidöl nutimik (kels in Linglänapüko suvo panemons „raptors“). Fösils elas Dromaeosauridae petuvons in Nolüda-Merop, Yurop, Nolüda-Frikop, Yapän, Tsyinän, Mongolän, Madagaskareän, Largäntän e Lantarktikop. Äsüikons balidnaedo dü zänoda-Yuroat (period: Bathonian, bü yels 167-balion) ed älailifons jü fin Kretata (period: Maastrichtian, bü yels 65,5-balion), o. b. ädabinons dü yels 100-balion, jü Deadamajenot ün Kretat-Tärtsiär. Els Dromaeosauridae perioda: Yurat sevädons stabü tutafösils. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/28 redakön
Hiel Snorri Sturluson (1179 – 1241 setul 23) äbinom poedan, jenavan ä bolitan Lisladeänik. Kilna pävälom lonisagan diala Lisladeänik: el Alþingi. Älautom eli Edda Prosadik ü Edda Yunikum, kel binädon me el Gylfaginning (= Cütami ela Gylfi): konot miteodema Norgänik, el Skáldskaparmál: buk püka poedik, ed el Háttatal: lised poedafomas. Äbinom i lautan ela Heimskringla: bepenam jenotema regas Norgänik, se miteods ela Ynglinga saga jü prim Zänodatimäda. Sekü kods stülavik e metodaviks, el Snorri suvo palelogom as lautan ela Egils saga.
As jenavan e metodipenan, el Snorri binom küpädik as moban teoroda (pämäniotöl in el Edda Prosadik), das gods miteodik primons dabini oksik as krigadugans e regs menik, kelas sepülps tirädons kulti. Bi pösods vokädons nemi krigadugana deadik du golons ini komip, u regana deadik ün tims fikulik, primons grediko ad kultön omis. Fino krigadugan u regan pamemom te as god. El Snorri pamobom i, das tribüts, kels vikodons ta tribüts votik, plänons vikodi oksik me lesag, das gods onsik ekomipons ed evikodons ta gods neflenas.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/29 redakön
Koordinatasit taledavik dälon ad patön topi alik su tal yufü koordinatasit sferik labü koordinats kil baiädü tulaxab Tala. Stabü teorods Babülonänanas vönik, poso pämenodöls fa hiel Ptolemaios: tikan ä taledavan Grekänik, sirk lölik padilon ad grads 360 (= 360°).
- videt (brefod: Vid.) binon maf gula zänodü koordinatasit vü pün seimik su taled e plen kamik kveatora. Liens yümöl pünis otvidetik panemons videtasirks e däsinons sirkis otzänodilabik su taled. Povs binons videtü 90°: nolüdapov 90° N e sulüdapov 90° S. Videtasfer nulgradik binon kveator: lien, kö Glöpalafs Nolüdik e Sulüdik miedons.
- lunet (brefod: Lun.) binon maf gula vesüdik u löfudika, zänodü koordinatasit, vü pün seimik su taled e plen kamik liena nolüdo-sulüdik vilädik vü povs taledavik tel. Liens yümöl pünis otlunetik panemons meridians. Meridans binons laf lunetasirkas e no binons paralelik, ibä kolkömons okis lä povs nolüdik e sulüdik. Meridian ut, kel keninükon topami Küpedöpa Regik in Greenwich (nilü London in Regän Pebalöl), binon lien nulalunetik bevünetik: Meridian Balid. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/30 redakön
Hiel Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander Freiherr von Humboldt (1769 setul 14 - 1859 mayul 6) äbinom natavan ä letävan Preusänik, äd i blod yunikum ministerana Preusänik, filosopana ä pükavana: hiel Wilhelm von Humboldt (1767-1835). Vob ela Humboldt dö taledav planavik äbinon staböfik pro prim lifataledava.
De 1799 jü 1804, el Humboldt ätävom lü Sulüda-Merop, keli äbeletavom ed äbepenom balidnaedo stabü stanöp nolavik. Bepenam omik letäva päpenon e päpübon as toumem legretik dü yels plu 21. Äbinom balan utanas, kels ämobons, das kontinäns zü Latlantean ün paset iyumons (pato Sulüda-Merop e Frikop). Poso, me vobot lultoumik oma: Kosmos (1845), ästeifülom ad balön jäfüdis distöfik valik nolava. El Humboldt ästütom nolavanis votik, ko kels äkevobom: a.s. hiel Joseph-Louis Gay-Lussac, hiel Justus von Liebig, hiel Louis Agassiz, hiel Matthew Fontaine Maury, e pato hiel Aimé Bonpland (kel äkompenom pö dil gretik letävas nolavik oma).
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/05/31 redakön
Hiel Johann Martin Schleyer (Deutänapüko: [joˈhan ˈmartiːn ˈʃlaɪ̯ər], primo te "Martin Schleyer"; el "Johann" päläükon poso), datuval Volapüka ä Cifal balid Volapükamufa bevünetik, pämotom tü 1831 yulul 18 in Oberlauda, ed ädeadom tü 1912 gustul 16 in Konstanz (Deutän), sodas erivom lifüpi benedik yelas 81.
El Schleyer edagetom patiko sevädi valemik dub lifavobod okik: Volapük. Nem oma nelivoviko petanon len jenav volapüka-fomäloda. Ebinom ga utan, kel evobädom tuvedi läbüköl volapüka-säkäda, kel dü tumyels lätik ijäfükon nolavanefi. Tü 1879 mäzul 31, pos neit nenslipik, ün kel ätikom lölöfiko dö mistads e döfs valasotiks tima omik, süpo älogom tiko siti lölik volapüka. Tik dö yufapük valemik no äbinon nekösömik pö om. Bi peneds ömik pädänanas omik röletanes onsik in Merop no ärivons ladetis oksik, bi ladets at no pipenons ma lotograf Linglänik ab ma Deutänik, pö om tik äsüikon ad fomön se lepüks: Deutänapük, Linglänapük, Fransänapük, Litaliyänapük e Rusänapük pükasetrati seimasotik, kele ävilom givön nemi "Völkerdolmetsch" (= netanätäpretian). Lafab at valemo pälasumon gudiko.
Pos benosek at tik dö yufapük valemik no plu älüvon omi, e ven ün neit galiko pilifädöl ela 1879 sit lölik kleiliko ädabinon in tik okik, äprimom sunädo vobodi, pö kelos pükisev gretik oma klüliko äfruton omi gudiko. Ya ün mayul in lägivot nüma: 35 ela Sionsharfe el Entwurf einer Weltsprache und Weltgrammatik für die Gebildeten aller Völker der Erde (Disin volapüka e volagramata pro kulivans netas valik tala) äpubon, ed ün 1880 lä C. Tappen in Sigmaringen el Volapük-Grammatik (= Gramat Volapüka) balid. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/01 redakön
Elafs Saurischia (se Vöna-Grikänapük: σαύρος = lasär, e ίσχιον = hipayoin) binon bal roodas (ordines) tel dinosauras. Ün 1888, hiel Harry Seeley ädadilädom dinosauris ad roods gretik tel ma hipabinod onsik. Els Saurischia (lasärahipilabikafs) difons de els Ornithischia (bödahipilabikafs) dubä dakipons hipabomabinodi rigik. Dinosaurs mitifidöl valik (elafs Theropoda) dutons lü els Saurischia, ed i bal grupas gretik tel dinosauras planifidöl: elafs Sauropodomorpha. Finü Kretat, elafs Saurischia no bödiks valiks ädadeadons. Jenot at panemon Dadeadam Kretatik.
Els Saurischia ädistikons de els Ornithischia finü period Triatik. Älabons lekelabinodi kilstigädik. Els Ornithischia ävolfükons binodi nulik: lekel ätulon lüodü göb (soäs el ischium), suvo i ägetölo stigädi pluik, kelos äjafon binodi folstigädik. Binod at sümon ad ut bödas, sekü kod kelik dinosaurs rooda at panemons bödahipilabiks, du els Saurischia binons lasärahipilabiks. Lekof: hipabinod bödas nulädik evolfon de els Theropoda lasärahipilabik dü Yurat, kelos binon sam volfama kobiköl. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/02 redakön
.jpg)
Jiel Emmanuelle Arsan (1932 yanul 19 in Bangkok, Tayän – 2005 yunul 12 in Chantelouve; nem rigik Marayat Rollet-Andriane, pämotöl as Marayat Bibidh) äbinof lautan Fransänik licina Tayänik, kel äfamikof in vol valik sekü lekonedasökod lerotik ofik: Emmanuelle e biomagodems de on dekömöls.
As Marayat Bibidh pämotof in Bangkok. Bäldotü yels 16 ämatikof ko hiel Louis-Jacques Rollet-Andriane: dipan Fransänik lä ,UNESCO’. Buks balid tel sökoda: Emmanuelle päpübons ün 1959 e 1960 fa dabükan Fransänik Eric Losfeld in Paris, kel kodü sänsur notidik ettimik no äkanom pämütom ad pübön onis klänediko. Lekoneds at älabons benoseki legretik, do ettimo no ädalons pareklamön. Ün 1967 e 1968 dabükot calöfik äpubon, kel päsökon fa lekoneds votik sökoda ed i fa buks votik jilautana. Biomagodems pemeköl sis degyel 1970 fino äsevädükons ofi. Ön nem: Marayat Andriane älabof rouli smalik in biomagodem The Sand Pebbles (Stonils sabik, 1966), ed ün 1967 in näijenot tiädü Turn of a Card (Kadatul) televidasökoda Lamerikänik The Big Valley (Fälid Gretik). Ün 1975 ädilekof biomagodemi stabü lekoned okik: Laure, pö kel älabof i rouli jiela Myrta. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/03 redakön
.jpg)
Hiel Jan van Steenbergen (pemotöl tü 1970 yunul 3 in ,Hoorn’) binom pükavan, gasediman, tradutan e nätäpretan Nedänik. Binom datuvan mekavapükas ömik, bevü votiks: bevüslava e Venedänapüka. Palecedom as balan datuvanas lelogädikün mekavapükas natimik.
Estudom pö nivers tö ,Amsterdam’ e ,Warszawa’, kö äpatädodilom oki pro Lofüda⸗Yuropav, slavav e musigav. Sis 1997 vobom as tradutan e nätäpretan Polänik–Nedänik. Ün yel 1996 äprimom ad bevobön magälöfiki püki nolüdalavik: eli ,Vuozgašchai’ (Vozgiänapük). Ün 2002 edatuvom püki votik: eli ,Wenedyk’ (Venedänapük), kel binon mag, lio Polänapük logodonöv if binonöv pük romenik, peflunöl fa pöpalatin. Bofiks plenons rouli in jenotem ediföl tiädü ,Ill Bethisad’, pö kel kompenom sis 2002. Ün yel 2006 el ,Van Steenbergen’ äbinom balan primätanas püka valaslavik, ela ,Slovianski’ (slav), kel latikumo pevotanemükon ini bevüslav po koboyumäd ko disin votik, nulaslav nünömavana Tsyegänik: ,Vojtěch Merunka’. Binom i dugan cifapada e vödabuka leäktronik bevüslavika. Sis 2016 binom vipresidan Soga pro pükijaf. El ,Van Steenbergen’ binom i Volapükan. Sis yel 2022 binom guvan Vükipeda Volapükik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/04 redakön
Elafs Sinraptoridae äfomons famüli dinosauras mitifidöl grupa: Theropoda. Anikafs ärivons lunoti metas 30. Els Sinraptoridae ädutons lü lurood: Carnosauria; mödikafs pädadilädons primo as limafs elafas Megalosauridae ud elafas Allosauridae, bü vestigams kuratikum.
Ma kladav, els Sinraptoridae pämiedetons brefabüo (ün 2005) fa hiel ,Paul Sereno’ as grup gretikün, kel keninükon eli Sinraptor dongi e bids valik nilöfikumü el Sinraptor, ka elaf Allosaurus fragilis, elaf Charcharodontosaurus saharicus u spär (Passer domesticus). Dinosaurs at luveratiko binons, u binons nilöfü, büafs elafas Allosauridae.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/05 redakön
Konömav binon nolav sogädik, kel vestigon prodi, seagivi e nüsumi canas e dünas. Vöd: könomav dekömon de vöds Grikänik: οἴκος (oikos, siämü „dom“) e νόμος (nomos, siämü „lon“), o. b. „lons, noms doma“. Miedet, kel keninükon mödikosi se konömav atimik binon ut hiela ,Lionel Robbins’ in yeged ün 1932 päpüböl: „nolav, kel studon kondöti menik as sekidöl de tefs vü zeils e meds nebundanik, kels labons gebis pluik votik“. „Nebundan“ sinifon, das meds no saidons ad kotenükön neodis e desiris valikis. Nen nebundan e gebs votik medas, no dabinon säkäd konömavik. Jäfüd so pamiedetöl keninükon kludo studi välas fa stad e mögs paflunölas.
Donajäfüds konömava kanons padadilädön ad grups distöfik, bevü kels: smalakonömav e gretakonömav; konömav siädimik („kis binon-li?“) e konömav nomik („kis söton-li binön?“); konömav kösömik e konömav nekösömik; donajäfüds votik e topäds valemik ninü konömav. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/06 redakön
Jiel Tatyana Alexeyevna Afanasyeva (Rusänapüko: Татьяна Алексеевна Афанасьева) (1876 novul 19 in Küyiv - 1964 prilul 14 in Leiden) äbinof matematan Rusänik/Nedänik. Tü 1904 dekul 21 ämatikof ko füsüdan ä matematan Lösteränik: Paul Ehrenfest (1880-1933). Älabons dautis tel e sonis tel. I balan dautas onsik: Tatyana Pavlovna Ehrenfest, ävedof matematan.
El Afanasyeva pämotof in Küyiv (Lukrayän). Pos deadam fata okik, pädugälof fa ziom in Sankt-Peterburg (Rusän), kö ävisitof vomajuli dugälavik e poso löpajuli pro voms. Ün 1902 päfeapladof lü niver di Göttingen, kö äseivof eli Ehrenfest. Telans ämatikons ün 1904, ed ün 1907 ägegolons lü Sankt-Peterburg. Ün 1912 äfealotädons lü Leiden in Nedän, kö el Paul Ehrenfest päcälom fovan hiela H. A. Lorenz as profäsoran nivera di Leiden. El Tatyana äkobovobof ko himatan okik, patiko pö revid klatädik onsik mufava statitik hiela Boltzmann. Äpübof vobotis mödik dö yegäds distöfik, a. s. fädöf, läntrop e tid geometa ciles. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/07 redakön
Hiel Anton Bruckner (1824 setul 4 - 1896 tobul 11) äbinom noatädan Lösteränik, sevädik ledino sekü sümfons, mäsäds e koramusig omiks. Sümfons omik suvo palecedons patediks tefü fin Romatima Deutänapükik Lösteränik kodü pük baitonik liegik, mödavög komplitik e dul lunik onsiks. Vobots ela Bruckner äyufons ad miedükön lölimi musigik nulädik, sekü mitonams, noatemivotükams no päpreparöls e baitons zigliböl.
Distü lölimans votik, äs hiel Richard Wagner u hiel Hugo Wolf, kels äbinons els enfants terribles, el Bruckner äjonülom müki gretik lo musigans votik, pato hiel Wagner. Nebaiced at vü el Bruckner: man ed el Bruckner: noatädan fikulükon steifis ad bepenön lifüpi omik ed ad gebön oni as yumed stedälik pro musig omik. Vobots omik, e ledino sümfons omik, labons neflenis (pato in läns Linglänapükik), kels mäniotons duli tuvemik e gebi dönuama onsikis, äsi klienäl ela Brucker ad revidön mödikis se vobots okik, suvo me yuf noatädanas votik, ed i nefüm ceda omik tefü fomam, keli äbuükom as gudikün. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/08 redakön
Hiel Federico Fellini (1920 yanul 20 - 1993 tobul 31) äbinom filmotalibrätan ä filmotirejidan Litaliyänik. Palecedom valemo balan kompenanas veütikün pö jenotem filma. Vobotem omik, kel suvo älokon lifajenädi omik, ägeton ün 1993 - mö muls te aniks bü deadam omik - premi: ‚Oscar’ pro karier.
Dü yels te foldegs - de el Lo sceicco bianco (Reg vietik) yela 1952 jü el La voce della luna (Vög muna) yela 1990 - el Fellini äjafom me telats biomagodemas grupi gretik pösodas memabik. Ämiedetom oki as „lekanan, kel labon nosi ad sagön, ab sevom, lio sagoy osi“. Egivom vole vobotis neglömovik: liegikis mö cogedäl ä petegölis me jüd mu slenik glumaladäla. Tiäds filmas famikün oma: La dolce vita (Lif svidik) e Amarcord (Memob) evedons saitots sevädik da vol lölik in Litaliyänapük.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/09 redakön
Elaf Caenagnathasia (siämü „maxül brefabüik se Siyop“) äbinon dinosaur smalik lurooda: Oviraptorosauria lunotü met te bal, geilotü 0,6 m e vetotü 8 kg. Soäls elafs Oviraptorosauria valik, el Caenagnathasia älabon doatis kil pö „nam“ alik e teanis kil pö „fut“ alik, me boms pebalöl in mod sümik ad ut bödas. Tutem ela Caenagnathasia äbinon tutem petuvöl balid limafa famüla: Caenagnathidea, e te stabü tutem at bid ad sevädon. El Caenagnathasia älifon dü fin Kretata, bü yels za 90 balions: binon sekü atos limaf vönädikün famüla: Caenagnathidea.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/10 redakön
.jpg)
So pänemöl „man di Piltdown“ binädon me brekots krana e maxüla donik päkonletöls ün 1912 se gronastonameinäd tö Piltdown, vilag nilü Uckfield, East Sussex, fa hiel Charles Dawson: lavogan ä fösilavan no calik, ya sevädik fösilavanefe sekü bid nulik ela Iguanodon (dinosaurabid), keli itüvom, e sekü fösilakonlet gretik, keli igivom Musede Britänik. Jäfüdisevans ettimik älesagoms, das brekots at äbinons rets ifösiliköl foma nog no sevädika mena rujenvik. Tuvot ägeton nemi latinik Eoanthropus dawsoni (gödalulitaman ela Dawson). Sinif tuvota at pädöbaton fa jäfüdisevans jüs pätüvos ün 1953, das äbinon te dobükot äbinädöl me maxül donik lepa: orang-utan kobü kran mena atimik. Ya pemobos, das dobükota at päjenükon fa tuvan it: Charles Dawson. Leced at nog padöbaton, e pösods votik ya pemobons as jafan veratik. Dobükot di Piltdown binon ba dobükot vönotavik famikün jenava sekü kods tel: yüm stedöfik vü mens e leps, keli jiniko äjonon, e tim lunüpik, dü kel päkredon as „jenöfot nolavik“. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/11 redakön
Jiel Simone de Beauvoir (pronimag: [simɔndə boˈvwaʀ]; 1908 yanul 9 - 1986 prilul 14) äbinof lautan ä filosopan Fransänik. Älautof lekonedis, penädis dö filosop, dö bolit e dö säkäds sogädik, yegedis, lifajenädis (keninükamü i bal dö ok it). Sevädof atimo ledino sekü lekoneds metafüdik oka, äs el L'invitée (Jivüdäb) ed el Les Mandarins (Mandarinans), e sekü penäd filosopik oka: el ,Le Deuxième Sexe’ (Gen telid), päpüböl ün 1949. Lebuk at, in kel el Beauvoir ädiletof stadi vomas, ävedon bal stabas vomima nulädik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/12 redakön
Hiel Li Bai (ü Li Bo, Li Po; Tsyinänapüko: 李白, pepenulöl: Lǐ Bái) (701-762) äbinom poedan Tsyinänik. Äduton lü grup in poedot hiela Du Fu pänemöl Nedeadöfikans jöl vinabovüla. El Li Bai suvo palelogom, kobü hiel Du Fu, as balan poedanas gretikün tel jenotema literata Tsyinänik. Poedots za 1 100 omiks nog dabinons. Tradutods balid ini pük Vesüdänik päpübons ün 1862: Poésies de l'Époque des Thang Tradutods Linglänapükik balid äpubons in lebuk hiela Herbert Allen Gilles: History of Chinese Literature; hiel Ezra Pound äpübom i tradutodis libik in Linglänpük stabü tradutods Yapänapükik.
El Li Bai sevädom sekü fomäl vemik e geb daoda in poedots omik, ed i sekü vinalöf gretik oma. Äs el Du Fu, älifädom dili gretikum lifüpa okik pö tävs, do ön jenet omik atos äjenon bi lieg omik ädalon, no bi pöf ämütom omi. Pesagos, das änoyom in flumed: Yangtze, bi äfalom se boat okik du ästeifülom ad bradön magi muna su vat flumeda.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/13 redakön
Dadeadamajenot ün Lordovig-Silur äbinom telid gretikün dadeadamajenotas jenotema Tala ma dötum elas genera änepuböl. Dadeadams äjenons bü yels za 444-447-balions ed äfomons miedi vü periods: Lordovig e Silur. Dü dadeadamajenot at, votikams mödotas löminasotas anik (karbin, loxin) äjenons, kelos tikodükons, das mögiko ädabinons deadamajenots distik anik dü tim tefädiko brefik. Ün tim at, lifafoms komplitik valik älifons in mel. Famüls melik za 100 ädadeadons, o. b. za 49% elas genera - täxet konfidovikum, ka mödot nimasotas (l. Rohde & Muller 2005). Grups elafas Brachiopoda e Bryozoa vemo äsmalikumons, kobü num gretik famülas trilobitas, elafas Conodontia e Graptolita.
Dadeadams at atimo pastudons kuratiko; teorod fa mödikünans pabuüköl lesagon, das päkodons fa prim gladatimäda lunüpik, ba gladatimäd nämöfikün Fanerozoiga, ma fösils timäda Hirnantian pos klimat vamikum patedik Lordoviga. Jenot at pabefoon fa nemödikam ela CO2 vapasferik, kelos äflunon melis nedibik, kö älifons lifafoms ti valiks. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/14 redakön
Hiel Frédéric Chopin (Polänapüko: Fryderyk (Franciszek) Chopin, lunomiko Szopen; Fransänapüko: Frédéric (François) Chopin; 1810 mäzul 1 - 1849 tobul 17) äbinon pianodan ä noatädan letälenik Polänik perioda romatik. Palelogom fa mödikans balan pianodanoatadänas legudikün vola.
El Chopin pämotom in vilag: Żelazowa Wola lä mot Polänik e fat Fransänik. Suno pälecedöl in län okik as cil stunidabik, älüvom Poläni laidüpio bäldotü lifayels teldeg. In Paris, äprimom karieri as pianodan, tidan ä noatädan, ed älasumom fomi Fransänapükik nema omik: Frédéric-François. De 1837 jü 1847 älabom lelöfatefis komplitik ko jilautan Fransänik: George Sand (Aurore Dudevant). Ai labü saun fiböfik, ädeadom in Paris bäldotü lifayels 39 sekü ftisid.
In vobots dabinöl valik ela Chopin, pianod labol rouli anik (suvüno as musigöm teik), e noatädots omik palecedons as sömit jenotema pianodamusiga. Do musig omik flagon mödikosi de musigan, stül ela Chopin kazeton dibi notodik e patilis, no letälen musigana. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/15 redakön
.jpg)
Hiel Gottfried Wilhelm Leibniz (ü Leibnitz ü von Leibnitz; 1646 yulul 1 - 1716 novul 14) äbinom mödatälenan Deutänik, kel äpenom ledino in latin ed in Fransänapük. Labom pladi veütik in filosopajenav ed in matematajenav. Ätüvom difakalkuli nesekidiko de hiel Isaac Newton, ab malatem omik päbuükon e pagebon jünu. Ätüvom i telnumatasiti: stabasuemod binodas nünömavik atimik ti valikas. As filosopan, pamemom jünu ledino sekü fredim, o. b. kludod omik, bai kel leval obsik binon, ma siäm semik, leval gudikün, keli God äkanom jafön. Äbinom, kobü hiel René Descartes e hiel Baruch Spinoza, balan tikälimanas gretik tumyela 17id, ab filosop omik yumon leigo pö vönaoloveikod skolik ed äbüologom tikavi e diletami nulädik. El Leibniz äkleblünom veütikosi i füsüde e kaenave, ed äbüologom suemodis, kels poso ödavedons in lifav, sanav, talav, mögateor, lanav, pükav e nünav. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/16 redakön
Lamerikän zänodavesüdik, kel painemon naedilo as Zänodavesüd, binon bal de topäds fol ela Census ela United States Census Bureau. Kleilükam ela Census Bureau binädon me tats 12 in Lamerikän nolüdazänik:" el Illinois, el Indiana, el Iowa, el Kansas, el Michigan, el Minnesota, el Missouri, el Nebraska, el North Dakota, el Ohio, el South Dakota, ed el Wisconsin.
El Chicago binon zif pöpagikün in Zänodavesüd Lamerikänik e zif pöpagikün 3id in län lölik. Zifs gretik votik ninädons (demü pöp): el Columbus, el Indianapolis, el Detroit, el Milwaukee, el Kansas City, el Omaha, el Minneapolis, el Wichita, el Cleveland, el St. Paul, el St. Louis, el Cincinnati, el Lincoln, el Madison, ed el Des Moines. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/17 redakön
Elaf Aniksosaurus äbinon dinosaur lurooda: Theropoda (pato famüla: Coelurosauria), kël älifon dü zänoda-Kretat (Cenomanian jü Turonian nimemastads, bü yels za 95-balions) uto, kö anu topon provin: Chubut, in Largäntän. Bid patedik: Aniksosaurus darwini päbepenon calöfiko fa els Martínez e Novas ün 2006; nem pädatikon ya ün 1995. Bidanem: darwini pävälon stimü hiel Charles Darwin. Fösils pätuvons in Fomam di Bajo Barreal in Patagoniän.
El Aniksosaurus äbinon lunotü mets za tels. Fösilavans bepenons oni as „läs primöfik ka elafs Coelurosauria anik, soäs elafs Compsognathidae, elaf Ornitholestes ed elafs Coeluridae, ab leigüpo läs ävolföl ka elafs Coelurosauria posik soäs elaf Tyrannosaurus ed elaf Oviraptor. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/18 redakön
Hiel Albert Sleumer (Deutänapüko: [ˈɑɫbərt ˈslɔʏmər]) pämotom ün 1876 ed ädeadom ün 1964. Äbinom Cifal telid Volapükmufa de 1912 jü 1948. Ädedietom lifi lölik oka pükave e godave. Äs el Schleyer äbinom kultan katulik. Ädabükom mödikis lautotis nolik. Sis yel 1892 äbinom slopan ä födan fiedik Volapüka ela Schleyer as julan. In jul ot äbinom yunan votik labü bäldot lifayelas teldeg, kel idagetom de Datuval titulis: profäsoran e xaman Volapüka. Äbalom zü ok ziliko kejulanis ut, kels, u bi äbinoms potamäkikonletans, u bi älaboms tälenis pükavik, älanälikoms dö Volapük, kel ettimo nog äfloron. So grups ömik julanas äfomikons, kels latikumo äbenodistükoms okis in Volapükamuf.
Pö nivers difik, kö el Sleumer äkomom, äplöpom dub spikäds e tikods ad slopükön pro Volapük numi gretik studanas nolavajäfüdas valik. Dönuamo ävisitom eli Schleyer in lödöp omik tö Konstanz, e pö spats fagik älabom spikotis ko om dö fütür e lebom fovik Volapüka. Ai dönu Datuval pätomom, das flens büik so mödiks iditoms de om, e sökü sam fa om pegivöl, ijafoms mekavapükis, igo bevü utans, keles ilükonfidom calis löpik in Volapükamuf. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/19 redakön
Hiel Vincent Willem van Gogh (1853 mäzul 30 - 1890 yulul 29) äbinom pänan posmagädimik Nedänik. Pänots e däsinots omik keninükons anis vobotas sevädikün, pöpedikün ä jerikünas vola lölik. El van Gogh älifädom primi lifüpa okik as kevoban fiama tedanas lekanavobotas. Pos tim brefik as julatidan, ävedom lesedavoban in meinatopäd vemo pöfik. Te ün 1880 äprimom karieri okik as lekanan.
Primo el van Gogh äpänom te me köls dagik, sisä ätuvom magädimi e posmagädimi in Paris. Änüdugom kölis litikum e pänastüli onsikis ini vob oka ed äjafom stüli balik lönik oka, keli äfivobom lölo timü steb okik in Arles (Fransän). Äjafom vobotis plu 2 000, binädölis me pänots za 900 e däsinots za 1 100, dü yels lätik lifüpa okik. Pluamanum vobotis sevädikün omik päjafons ün lifayels lätik tel oma, kü ädekötom diledi lila okik posä äfinikon flenalöf vü om e hiel Paul Gauguin. Pos atos äsufom tatakis mödik lieneta, kels fino äkodons oksaseni omik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/20 redakön
Hiel ‚Arthur Schopenhauer’ (‚Gdańsk’, 1788 febul 22 – ‚Frankfurt len Main’, 1860 setul 21) äbinom filosopan Deutänik, pasevöl pöpiküno demü buk omik: „Vol as Vil ä Magul” (Deutänapüko: ‚Die Welt als Wille und Vorstellung’), in kel älesagom, das vol obas pastigädon fa vil laido nekotenik, kel laido sukon koteni. Peflunöl fa filosop lofüdänik, äkredom das „verat pätuvon fa sapans Lindäna”; klu, tuvedots omik doläde päbesümons utis datikanas elik ‚Vedantic’ ä budik (sevabo, eli ‚asceticism’). Kred omik in dialöf nesiädik (Linglapüko: ‚transcendental ideality’) ädugon omi ad nüsumön godinoami.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/21 redakön
El Dubreuillosaurus äbinon dinosaur mitifidöl zänoda-Yurata (Banthonian, bü yels za 160-balions). Äduton lü famül elafas Megalosauridae lurooda: Theropoda, ed äbinon röletaf elafa Eustreptospondylus. Fösils onik pätuvons in fomam di Caen, in ziläk: Calvados, in Fransän. Bid patedik: Dubreuillosaurus valesdunensis päbepenon fa el Allain ün 2005.
Primo pibepenöl fa el Allain ün 2002 as bid nulik ela Poekilopleuron (famüla: Megalosauridae), poso pävotadadilädon ün 2005 fa el Allain ot as el genus nulik: Dubreuillosaurus, stabü kran ti lölöfik. Nim at äsümon vemo ad el Poekilopleuron; äbinon ye slenikum ä smalikum. Älabon krani brefik (vidot äbinon ti kilna gretikum, ka geilot). Petaxetos, das nim at ärivon lunoti metas 9, geiloti metas 3 e vetoti milgramas 1 000. Äbinon luveratiko mitifidaf slenik, kel äyagon planifidafis gretota zänodik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/22 redakön
Hiel Sir Charles Spencer Chaplin (Jr.), KBE (1889 prilul 16 - 1977 dekul 25), sevädik as hiel Charlie Chaplin, äbinom fredadramatan Linglänik. El ‚Chaplin’ ävedom balan dramatanas famikün, äsi rejidan ä musigan küpädik ün prim e zänod timäda biomagodema di ‚Hollywood’. Palecedom as balan sümädanas e klaunas gudikünas föro me film peregistarölas; fredadramatans votik äsufons fluni gretik oma.
Ädunon ti vali pö biomagodems omik: ädilekom, älabom rouli, älauton vödemi ed äprodom onis. El ‚Chaplin’ äbinom i balan posödas jafiälikün e flunilabikünas timäda filma seilik. Karier omik ädulon dü yels plu 65s, de süf in Linglän as ciladramatan ti jü deadam omik bäldotü lifayels 88. Lifüp notidik e privatik ela ‚Charlie Chaplin’ äkeninükon timülis gönik äsi negönikis, lelobi gretik e döbatis vemik.
Roul veütikün oma äbinon ut „glibana“ (sevädik as ‚Charlot’ in Fransän, Litaliyän, Spanyän, Portugän, Rumän, Grikän e Türkän). „Gliban“ äbinom pöfikan labü kondöti plütik ä digädi noubana. „Gliban“ ai älenlabom trelülaguni nabik, jukis e blitis tugretikis, melunahäti, äpolom stofi binü bambud ed älabom mustagi smalik patedik (nog sevädik as „mustag ela ‚Chaplin’“ ü „mustag ela ‚Hitler’“. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/23 redakön
Lukrayänapük (украї́нська мо́ва, ukrayinska mova, LFB: [ʊkrɐˈjinʲsʲkɐ ˈmɔʋɐ]) binon pük Lindäna⸗Germanik. Kobü Vieta⸗Rusänapük e ruten duton lü grup vesüdik pükas lofüdaslavik. Bevü püks at semamafädo suemov rezipik dabinon, in mafäd smalikum i ko Rusänapük.
Lukrayänapük paspikon cifiko in Lukrayän, kö binon pük calöfik balik, ab id in läns votik äs Rusän, Moldavän, Kanadän, Tats Pebalöl, Brasilän, Vieta⸗Rusän, Polän e Rumän. Ün 2016 Lukrayänapük äbinon motapük menas balionas plu 27, keninükamü mens balionas 25 in Lukrayän, e pük telid menas balionas 5,8.
Nem: „Lukrayänapük” pagebon pas sis tumyel XIXid. Ün paset Lukrayänapük äbinon sevädik as „Smala⸗Rusänapük” in Lampörän Rusänik ü „ruten” in Galizän Lösteränik. Reto vöd: „ruten” binon kofudik, bi pagebon i pro pük guverik kobäläna Polänik⸗Lietuvänik (i „lofüdaslav vesüdik”, „prosta mova”, „vöna⸗Lukrayänapük” ü „vöna⸗Vieta⸗Rusänaik” panemöls) äsi pro püks smalik tel: karpatarusin e rusin Sulüda⸗Slavänik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/24 redakön
.jpg)
Jiel ‚Larüssa Petrivna Kossac-Kvitka’ (Lukr.: ‚Лариса Петрівна Косач-Квітка’), sevädik ön magälanem ofik: ‚Läsya Ukrayinka’ (Lukr.: ‚Леся Українка’) (pemotöl tü 1871, febula d. 13id/25id in ‚Novohrad-Volünsküy’, edeadöl tü 1913, yulula d. 19id/gustula d. 1id in ‚Surami’) äbinof poedan, lautan, tradutan ä literatakrütan Lukrayänik. Äplösenof rouli veütik in netätamuf äsi in vomamuf Lukrayänik. Palecedof as balan pösodas lelogädik in jenotem literata Lukrayänik.
Ün 1884, bäldotü degkil, poedot balid ofa äpubon in ‚Lviv’. Ettimo balidnaedo ägebof magälanemi: ‚Läsya Ukrayinka’ (‚Ukrayinka’ sinifon: „ji⸗Lukrayänan”). Bi dabük vobotas Lukrayänapükik piproibon in lampörän Rusänik, poedot päpübon in Galizän Lösteränik ad pönüsmugön ini ‚Küyiv’. Näi poedotem äpübof i dramatis plu degis. Vobotem ofa binon lokam fäkas vemik e muifa ninedik, ab leigüpo kreda in gid e vikod guda. Äsenälof, das äbinof geran kuliva Yuropik, e suvo ägetefof vöni, ab i mufis atimik in literat vesüdänik. In vobots ofa lienäds kleilik sümbolima palogädons.
Äbinof taan reiga zara ed ädutof lü noganükams marximik in Lukrayän. Ün 1902 ätradutof eli „Notäd kobädimik” fa hiel ‚Karl Marx’ ini Lukrayänapük, sekü kelos päpladof disi käläd poldik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/25 redakön
Elaf Angaturama ([ˌaŋɡatuˈɾama], vöd se pük famüla: Tupi, labü sinif: „nobik, kuradik“) binon dinosaur grupa Theropoda famüla Spinosauridae) prima Kretata, pätuvöl in Fomam di Santana in Nolüda-Vesüd Brasiläna. Fösil bida patedik pätüvon in zemaston e binädon me dil föfik no lölöfik krana. Bepenam bida nulik at fa hiels Alexander W. A. Kellner e Diogenes de A. Campos päpübon ün febul yela 1996. Pänemon me vöd: angaturama, nem lanala jelälik in kuliv rigik pöpa: Tupi se Brasilän, ed i me nem fösilavana: Murilo R. de Lima, kel änünom ele Kellner dö fösil at ün 1991. El Angaturama labon as patöfs kaladik kobopedami vemik snuda, ed i krästi sagitalik (fom no sevädik) su fomaxüls. Luveratiko äfidon fitis.
El Angaturama päbepenon rigiko as „fösil balid dinosaurakrana se Brasilän pebepenöl“. Du yeged, kel äbepenon eli Angaturama, ästebedon pübi, kran votik dinosaura Brasilänik famüla Spinosauridae päbepenon as elaf Irritator e päpübon. Fösilavans mödik niludons, das els Angaturama ed Irritator äbinons dinosaur ot, ön jenet kelik nem: Irritator labon büogitäti. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/26 redakön
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/26
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/27 redakön
Hiel Blaise Pascal (pronimag: [blɛz paskal]; 1623 yunul 19 - 1662 gustul 19) äbinom matematan, füsüdan ä filosopan relik Fransänik. Äbinom cil letälenik fa fat okik pädugälöl. Vobots balid ela Pascal ätefons nolavis natik e pagebölis: äduinom keblünotis veütik bume kalkulacinas e stude flumotas, äkleilükom suemodis: ped e lenos medä ästäänükom vobi hiela Evangelista Torricelli. El Pascal pläo äpenom jelodü metod nolavik.
El Pascal äbinom matematan legudik. Äyufom ad jafön vestigamajäfüdis nulik tel. Älautom penoti gretik dö geomet ven älabom bäldoti yelas te degmäls, e poso äspodom ko hiel Pierre de Fermat tefü mögateor, äflunölo ön mod veütik volfami konömava e sögadavas nulädikas. Pos belifot müsterik finü yel: 1654, älüvom vobi nolavik oma ed ädedietom oki filosope e godave. Vobots famikün oma pälautons ün period at: el Lettres provinciales (Peneds provinik) ed el Pensées (Tikods). El Pascal äliedom sekü saun fiböfik dü lifüp lölik oka ed ädeadom mö muls te tels pos motedadel 39id oka.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/28 redakön
Elafs Allosauridae äfomons, bevü elafs Theropoda, famüli dinosauras ämitifidöl gretota zänodik jü gretika. Älifons finü Yurat e primü Kretat. Bevü limafs äbinons elaf Saurophaganax, elaf Allosaurus ed elaf Antrodemus te nemödiko sevädik. Pats nulik elas Allosauridae äbinons logod leigöfiko klöpik, maxülatipot donik labü zänod plenöfik, tutakevs löpik (kels ästäänikons jü pöd maxüla), kran stäänükovik, koap slenik ab nämik, lögs lunik, göbs ästifiköl e „but“ ästääniköl pö fin hipaboma.
Num bidas, kels kanons papladön ini famül at, padöbaton nog. Dil gretikün elafas Carnosauria fina Yurata e prima Kretata binons röletafs elafa Allosaurus. Alo, els Allosauridae äbinons jiniko yagafs benosekikün timäda oksik, ibä äbinons mödikums ka elafs Megalosauridae ed elafs Ceratosauridae, ko kels ämätedons demü fid. Els Allosauridae fino päplaädons dü period: Kretat fa röletafs oksik: elafs Carcharodontosauridae in lafasfer sulüdik, e fa elafs Tyrannosauridae (lurooda: Coelurosauria) in lafasfer nolüdik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/29 redakön
.jpg)
Sofia Vasilyevna Kovalevskaya (Rusänapüko: Софья Васильевна Ковалевская), sevädik id as Sonya Kovalevsky (1850 yanul 15 in Moskva - 1891 febul 10 in Stockholm), äbinof jimatematan Rusänik veütik balid. Äbinof i studan hiela Karl Weierstraß. Ün 1884 päcälom profäsoran in niver di Stockholm: ävedof jiprofäsoran kilid Yuropa.
El Kovalevskaya pämotof in Moskva (Rusän). Fat ofik pänemom Vasily Vasilievic Krukovskiy (1800-1874): ratidafizir licina Polänik, poso generan ä büdan Vafamagada di Kreml, ä röletan fagöfik rega Macaränik: Matthias Corvinus. Mot ofik: Elisaveta Fyodorovna Jubert (Schubert) (1820-1879) äbinof posdaut hiela Theodor Schubert, sevädik id as Fyodor Ivanovic Schubert: matematan e stelavan Nolavakadäma di Sankt-Peterburg. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/06/30 redakön
Hiel Ghiyās od-Dīn Abul-Fatah Omār ibn Ibrāhīm Khayyām Nishābūrī (Pärsänapüko: غیاث الدین ابو الفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری) ü Omār Khayyām (1048 mayul 18 - 1131 dekul 4) äbinom poedan, matematan, filosopan ä stelavan Pärsänik. Nem omik lunomiko papenon i Omar al-Khayyami. Sevädon ledino sekü poedotem omik, e plödü Lirän sekü poedots follienik oma (rubaiyaas): El Rubaiyat hiela Omār Khayyām, pesevädüköl fa hiel Edward Fitzgerald me tradutod pedönujaföl. Keblunots sinifilabik oma matemate keninükons Tefü Blöfam Säkädas Lalgebrada, in kel päbepenon metod geometik ad tuvedön leigis kübik dub geb sirka e hüperbola. Äkeblünom i votafomame kaleda, e ba ämobom teorodi solasitik (o. b. labü sol zänodü leval) bü hiel Copernicus.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/01 redakön
Netasogädim (Deutänapüko: Nationalsozialismus), ü Nazim, sinifon bu val tiketemi ela Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (Vobanefapalet Deutänik Netasogädimik, u NSDAP) cifamü hiel Adolf Hitler. Sinifon i lüäli e lüodi bolitik fa NSDAP-reiganef Deutänik (1933-1945), timäd jenava Deutäna, kel suvüno panemon Deutän Netasogädimik ü Nazimik (Deutänapüko: Nazizeit, o. b. Nazi-timäd), üd i Reig Kilid (Deutänapüko: Drittes Reich).
Tü 1919 yanul 5 palet at päfünon as Vobanefapalet Deutänik (Deutänapüko: Deutsche Arbeiterpartei) fa hiel Anton Drexler. El Hitler äslopikom paleti ün setul yela 1919 ed ävedom cif propagida. Äfeanemom paleti tü 1920 prilul 1, ed ävedom dugan onik tü 1921 yulul 29.
Nazim no äbinon tiketem kuratiko, teorediko pästaböl. Güo binädon me konlet pluuneplu livik tiketas, tikamagotas e lecedas, äs, samo: netim pöpik, bidädim, tasemitim, takobädim, e r. Ven Nazim äveütikon in Deutän, pato pos 1933, pämiedeton plago as utos valik, kelos pälonon fa Palet, u, patiko, fa el Führer: Adolf Hitler. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/02 redakön
Hiel ‘Marlon Brando (Jr.)’ (1924 tobul 3 – 2004 yulul 1) äbinom dramatan Lamerikänik, kel ägetom premi Kadäma Lekanas e Nolavas Biomagodemikas, e kela vob ätegon tumyeli plu lafiki. Palelogom fa mödikans as bal dramatanas flunilabikün filmajenotema. El ‘Brando’ sevädom ledino kodü rouls omik pö filmots: ‘A Streetcar Named Desire’ (= Träm „Desir“ panemöl) ed ‘On the Waterfront’ (= Su vatajol), fa hiel ‘Elia Kazan’ pädileköls primü degyel 1950, äsi kodü rouls: ‘Vito Corleone’ (me kel ägetom premi Kadäma) pö ‘The Godfather’ (= Spönan) e konulan: ‘Walter E. Kurtz’ pö ‘Apocalypse Now’ (= Paokalüp anu), bofiks fa hiel ‘Francis Ford Coppola’ pädileköls ün degyel 1970.
El ‘Brando’ äbinom i jäfidan pö mufs bolitik, vü kels sifagitätamuf e lindiyanamuf Lamerikäniks. Pänemom as folidan vü histelans veütikün jenotema fa Biomagodemastitod Lamerikänik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/03 redakön
.jpg)
Hiel Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo (Buenos Aires, 1899 gustul 24 – Genève, 1986 yunul 14) äbinom lautan Largäntänik, balan lautanas veütikün litarata Spanyänapükik ä volaliterata valemik tumyela 20id. Vobotem onik binädon me konots, baläds e poedots.
Fat ela Borges: hiel Jorge Guillermo Borges, äbinom lavogan ä tidan lanava, ab ävilom binön i lautan („trató de volverse escritor y falló en el intento“ - ätöbidom ad vedön lautan ed ädufalom pö desin at -, el Borges balna äsagom; ma om, fat omik äpenom poedotis degfolliänik gudik anik). Mot omik: Leonor Acevedo Juarez, se Luruguyän, älärnof Linglänapüki de jimatan okik ed ätradutof lebukis ömik se pük at ini Spanyänapük. Famül fata omik älabon vulis Spanyänik, Portugänik e Linglänikis; ut mota omik, Spanyänikis e ba Portugänikis. Domü om äspikoy Spanyänapüki e Linglänapüki: sis cilüp okik, el Borges äbinon telpükan; pük balid, in kel älärnom ad reidön, äbinon Linglänapük. Äglofom in Palermo: ziläk di Buenos Aires (ettimo ti zif votik), in dom gretik labü bukem legudik, kel äleduton lü fat omik.
Ästudom primo in Largäntän, e dü yunüp okik in Jveizän. El Jorge Guillermo Borges pämütom ad lüvön lavogi sekü bleinam gredik gerovik: maläd ot, kel poso öpubon pö son omik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/04 redakön
Hiel Johann Schmidt (Deutänapüko: [joˈhan ʃmɪt]), se Weißkirchen am Taunus nilü Frankfurt am Main, äbinom cifal mälid Volapükanefa. Ätradutom lautanis famik, vü kels hieli Edgar Allan Poe e hieli Nathaniel Hawthorne, ed äpenom lautotis lönik mödik: konots, poedots, ed i koneds tel. Älabom bali konletas gretikün Volapükaliterata. Äpenom i lautotis (namapenädik) dö jenotem lomatopäd okik: belem di Taunus, kels padakipons in ragiv zifik di Oberursel. Älabom jimatani e soni te bal: hiel Reinhold Schmidt.
El Johann Schmidt pämotom tü 1895 setul 28 in Weißkirchen am Taunus (adelo topadiläd di Oberursel: zif nilü Frankfurt am Main), as son skulturana. Ya ün cilüp äjonon musigatälani, e famül musigiälik, pö kel idagetom musigatidami balid oma, äsedon omi as julan lü musigajul in Frankfurt. Ilärnölo musigateori e pläyi musigömas difik, el Schmidt älüvom musigajuli at ün 1912.
Dü volakrig balid, ädünädon in milit Deutänik, keli älüvom sekü vuns badik pö brads bofik. Vuns at ämütons omi ad ämiedükön oki ad pianodön, e dü yels 14 ävobom in bioskopöps di Oberursel, Straßburg e Frankfurt, kö älifükom biomagodemis ettimo nog seilikis. Daved tonodamagodemas ye ädrefon oni negöno. Noe äperom vobodi, abi monadef ämütom omi ad selön noatedakonleti gretik oma ta maks ti degmil. Atos äjenon ün 1933; bi ätaon ta reiganef netasogädimik Deutäna ettimik (l. poedoti omik: „Esepülobs libi“, ün 1943 pelautöli), nek ädalon yufön omi. Pas finü 1935 äplöpom ad tuvön vobapladi votik, in baoletajul privatik. Äsä poso äpenom hiele Brian Bishop: „De 1933 jü 1945 äbelifob timädi vo badik, bi ai ähetob tireni alseimik.“ (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/05 redakön
Elaf Eurhinosaurus („lasär labü nud gudik“) binon melaräptul edadeadöl lü rood: Ichthyosauria ädütöl. Älabon lunoti mö mets 2. El Eurhinosaurus älogoton as liktiosaur zänedik, labü koap fitafomik (keninükamü bäkafäin e göbafäin) e logs gretik. Älabon ye pati bal, kel ädistükon oni de liktiosaurs votik: löpamaxül onik äbinon telna lunikün, ka donamaxül onik, ed älabon bofaflano mödoti gretik „tutas“, sümikis ad uts saovafita nutimik. Maxül at pägebon ba ad sukön planis u nenvirebafis smalik su melalestab (a. s., pämüfölo flanio ta glun, äsä dunon saovafit), u ba ad pasteigön mekädo ini nims fa on peyagöls ad deidön onis, äsä dunon glävafit. Binos nitedik, das el genus bal elafas Cetacea: elaf Eurhinodelphis, leigo älabon „glävi“ somik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/06 redakön
Hiel Samuel Langhorne Clemens (1835 novul 30 – 1910 prilul 21), sevädikün as Mark Twain: näinem omik, äbinom humeniman, cogedan, lautan ä spikädan Lamerikänik. Lautots sevädikün oma binons lekoneds: Ventürs hiela Huckleberry Finn, kel ya ömna penemon Lakoned Lamerikänik Gretikün, e Ventürs hiela Tom Sawyer. Sevädom i sekü saitots okik. Dü lifüp okik, el Twain ävedom flen presidalas, lekananas, dustodanas veütik e noubanas Yuropik.
El Twain ägetom pöpedi legretik: cogedäl feinik ä japälik oma äblinon ome lobi de krütans e lautans votik. Hiel William Faulkner: lautan Lamerikänik änemom eli Twain „fatani literata Lamerikänik“.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/07 redakön
Elafs Carnosauria äbinons dinosaurs äyagöl gretik, kels älifons dü Yurat e Kretat. Dinosaur gudiküno sevädik grupa at binon Allosaurus. Brefabüo, nolavans etüvons limafis go gretik donagrupa Carcharodontosauridae grupa at, soäs Giganotosaurus e Tyrannotitan, kels ba äglofons jü gretots gretikum ka ut ela Tyrannosaurus famik. Pats kaladik onsik binons: logs gretik, kran lunik ä rovik, e votikams lögas e lekela, soäs el femur lunikum ka el tibia.
Grup elas Carnosauria pegebon kösömiko as plad, ini kel limafs gretik grupa Theropoda kanons papladön, ab dilets ün yels 1980 e 1990 äjonon, das, pläamü gretot, grup at labon patis kaladik vemo nemödikis. Mödikafs elas Carnosauria büik pädönudilädons as els Theropoda primöfikum; u päpladons ini grup: Coelurosauria if äröletons nilikumo bödes, äs els Tyrannosauridae. Limafs büik votik elas Carnossauria, kels no plu dutons lü grup at, binons: elafs Megalosauridae, elafs Spinosauridae, ed els Ceratosauridae. Igo no-dinosaurs ya päpladons ini els Carnossauria, soäs elaf Teratosaurus (lü grup elafas Rauisuchia dutöl).
Dilets nulädik miedetons elis Carnosauria as dinosaurs uts, kels kelabons büani nulikum ko el Allosaurus, kas ko böds. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/08 redakön
Cilän (nem calöfik: Republik Ciläna ü República de Chile) binon län topöl lä Sulüda-Vesüd Sulüda-Meropa. Miedon vesüdo e sulüdo Pasifeani, nolüdo Peruväni, nolüda-lofüdo Boliväni e lofüdo Largäntäni. Dils votik topäda calöfik Ciläna binons Pasateän, nisul Salas y Gómez, nisuls Juan Fernändez (keninükamü nisul hiela Robinson Crusoe), nisuls Desventuradas, äsi sulüdo nisuls Idelfonso e nisuls Diego-Ramirez. Cilän vilon zuo gitäti dila Tarkopa (mö 1 250 000 km²).
Daved vöda: Chile (Cilän) no binon fümiko sevädik; leceds mödik dabinons. Ma teorod bal, dekömon de nem tribütacifa: Tili, kel äreigon topädi at timü lüköm kvetsyuvanas. Teorod votik lesagon, das dekömon de vöd kvetsyuvik tchili: 'nif', leigüpo i nem pägeböl fa kvesyuvans pro läns votaflanü flumed: Aconcagua, kö binons bels legretik laidüpo nifilabiks. Votikans mobons vokavödi cheele-cheele, me kel elans Mapuche: pöp topik, ävokons bödi usik; nog votikans cedons, das rigavöd binon ba el ch'iwi, siämü 'koldik', ud el chilli, siamü 'top, kö län finikon', bofiks se pük laimarik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/09 redakön
Hiel Aristoteles (vöna-Grikänapüko: Ἀριστοτέλης (384 b.K. - 322 b.K.) äbinom filosopan Grikänik, studan hiela Platon ä tidan hiela Alexander: Gretan. Äpenom dö jäfüds difik mödik, keninükamü füsüd, metafüd, poed, teat, musig, tikav, spiköfav, bolit, südav, lifav e nimav.
El Aristoteles (kobo ko hiel Sokrates e hiel Platon) binom balan fünanas filosopa Vesüdänik. Äbinom balidan, kel äjafom filosopasiti lölöfik, keninükamü i südav e jönav, tikav e nolav, bolit e metafüd. Ceds ela Aristoteles tefü nolavs füsüdik äfomons nolavi zänoda-timädik, e flun onsik ärivon Dönuliföfikami, do poso päplaädons fa füsüd atimik. Tefü lifav, küpets anik oma päfümükons as verätiks pas ün tumyel 19id. Vobots omik keninükons studi fomöfik balid tikava, kel poso ävedon dil tikava fomöfik nulädik. Tefü metafüd, el Aristoteles äflunom levemo tiki godavik e filosopiki in vönaoloveikods slamik e yudik in Zänoda-Timäd e laiflunom godavi kritik, pato godavi lofüda-Yuropik, äsi vönaoloveikodi skolik Glüga Romakatulik. Filosopasik lölik ela Aristoteles nog atimo pavestigon fa nolavans. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/10 redakön
Elaf Achillesaurus (pänemöl demü hil hiela ‚Ahileus’, bi pats miedetöl bida binons pö hil nima at) äbinon dinosaur famüla: Alvarezsauridae lurooda: Theropoda, kel älifon dü timäd: ‚Santonian’ fina Kretata in Largäntän (fomam di Bajo de la Carpa, in provin: Río Negro). Äbinon liman primöfik ä tefädiko gretik famüla: Alvarezsauridae, ä timakompenaf elafa Alvarezsaurus. El Achillesaurus pästabon su fösil: MACN-PV-RN 1116: bomem no lölöfik keninükamü hipavireb bal, göbavirebs fol, dil küidaboma, tibiadabom e fut, äsi el ‚ilium’ nedetik. Hiel ‚Agustín Martnielli’ e hiel ‚Ezequiel Vera’, kels äbepenoms fösilis at, ädiletoms oni me metods kladavik ed ätüvoms, das el ‚genus’ nulik omsik äduton lü famül: Alvarezsauridae, labü rölet no nog gudiko pesuemöl ko el Alvarezsaurus. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/11 redakön
Hiel Huang Senfan (in Tsyinänapük vönaoloveik:黄現璠; in Tsyinänapük nulädik: 黄现璠, pepenulöl: Huáng Xiànfán; motedanem: 甘錦英/甘锦英, pepenulöl: Gan Jinying) (1899 novul 13 - 1982 yanul 18) äbinom jenavan ä profäsoran jenavik Tsyinänik, sevädik as lautan lebukas: Jenav Juangik.
Huang Senfan pämotom in Guangsi lä famül Juangik in Guangsi, in Tsyinän, studan hiela Beycing (1926-1935, cifazif Tsyinäna binon Beycing): Tsyinän ä tidan hiela Tokyo (1935-1937, cifazif Yapäna binon Tokyo): Yapän. Äbinom profäsoran jenavik in niver di Guangsi de 1943 jü 1953 e poso profäsoran Püka e jenavik de 1954 jü 1982.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/12 redakön
Silur binon dil veütik timaskala talavik, kel stäänikon de period: Lordovig, bü yels za 443,7-balions ± 1,5, jü prim perioda: Devon, bü yels za 416,0-balions ± 2,8. Soäsä pö timäds talavik votik, klifabeds, kels miedetons primi e fini perioda pädientifons gudiko, ab däts no pasevons kuratiko (nefüm yelas 5-10-balions). Prim Silur papladon lä dadeadamajenot gretik, dü kel 60% lifafomas melik änepubons (logolös yegedi: dadeadamajenots ün Lordovig-Silur).
Sit silurik pädientifon balidnaedo fa Sir Roderick Murchison, dü ävestigom klifastratis sädotik fösililabik in Sulüda-Velsän primü tumyel 1830. Änemom sökodi stabü tribüt kältanik: els Silures, ma sam flena okik: Adam Sedgwick tefü Kambrium. Ün 1835, älautoms kobo voboti tiädü On the Silurian and Cambrian Systems, Exhibiting the Order in which the Older Sedimentary Starata Succeed each other in England and Wales (Tefü Sits silurik e kambriumik, dajonädölo sökaleodi, ma kel strats sädotik bäldikum sökons odis in Linglän ed in Velsän), kel äbinon sid timaskala talavik nulädik. Soäsä primo pädientifon, set silurik, ven päfövon föfio, ävedon set ot, ka ut kambriumik, kelos äkodon cedadifis vutik vü oms e poso i fini flenama. Hiel Charles Lapworth fino ätuvedom säkädi dub teorod, ma kel klifabeds säkädik dutons lü sit nulik, Lordovig panemöl. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/13 redakön
_en_1718_-_P208_-_Mus%C3%A9e_Carnavalet_-_2.jpg)
Hiel François-Marie Arouet (1694 novul 21 - 1778 mayul 30), sevädik as Voltaire, äbinom filosopan ä lautan Fransänik timü Kleilükam, sevädik sekü täläkt e stül okiks, äsi sekü jel gitätas sifik, keninükamü i lib relik. Ästütom me yegeds e penäds votik oka votafomami sogädik to sänsuralons ettimik e pöns sevärik pro utans, kels änedemons onis. Döbatan suvo drolik, ägebom suvo penädis okik ad krütön Glügi Katulik e tidami onik, äsi geböfis timäda okik.
El Voltaire äbinom balan kompenanas Kleilükama (kobü hiel John Locke e hiel Thomas Hobbes, kelas vobots e tikamagots äflunons tikanis veütik Levoluta Fransänik e Levoluta Lamerikänik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/14 redakön
Hiel ,Valentün Savüc Bibik’ (Lukrayänapüko: Валентин Савич Бібік) (Harkiv, 1940 yulul 19id — Tel Aviv, 2003 yulul 7id) äbinom noatädan, dugälavan e profäsoran. As noatädan ejafom vobis za tum luldeg.
Ün yel 1966 el ,Bibik’ ägredätükom pö Lekananiver Netik «Ivan Kotlyarevsküy» tö Harkiv, kö istudom noatädavi ko ,Dmütro Klebanov’. Dü yels 1966–1994 ätidom in Harkiv pö Lekananiver Netik «Ivan Kotlyarevsküy», balido as yufatidan, de 1971 as löpaspikädan, de 1990 as profesäsoran ä cif diläda noatädava e musigalefama. De yel 1968 el ,Bibik’ äbinom liman Balatama noatädanas sovyätik, de 1989 jü 1994 äbinom presidan noganükama Balatama noatädanas Lukrayäna in Harkiv. De 1994 jü 1998 äbinom profesorän e cif diläda musigalekanas pö Niver menadik tedafedas in ,Sankt Petersburg’, ä profesorän pö lekanakadäm in ,Sankt Petersburg’. Sis 1998 el ,Bibik’ äbinom noatädavaprofäsoran pö Musigakadäm Nivera tö ,Tel Aviv’. Ädeadom in zif at ün 2003.
El ,Bibik’ äbinom mätivikodan noatädamäteda bevünetik telida «Maryan ed Ivanna Koz» demü vob sümfonik tiädu «Drenam e plek», meme drefäbas ela ,Holodomor’ degyela kilid pededietöl (Küyiv, 1992). Ägetom premi ACUM. Äbinom «Noatädan yela» (Yisraelän, 2001). (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/15 redakön
Hiel Luís Vaz de Camões (Portugänapüko: in Portugän: [lu'iʃ vaʃ dɨ ka'mõĩʃ]; in Brasilän: [lu'is vajs de kɨ'mõĩʃ]), lunomiko nog ma lotograf büik pepenöl: Camoens (zao 1524 - 1580 yunul 10) äbinom poedan gretikün Portugäna. Stül poedik oma ya peleigodon ko uts hielas Dante, Vergilius e Homeros. Älautom mödi poedotas lürik (in Portugänapük ed in Spanyänapük) e dramatas, ab pamemom ledino sekü lautot herodapoedik oma: Os Lusíadas (= Lusitans, o.b. Portugänans). Vobot filosopik oma: Parnasum de Luís Vaz (el Parnasum hiela Luís Vaz) peperon (pätifon kobü dil ela Os Lusíadas fa neflens mibönik du äblibom in Moçambique).
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/16 redakön
Hiel Hans Christian Ørsted (1777 gustul 14id - 1851 mäzul 9id) äbinom füsüdan ä kiemavan Danänik, päflunöl dub tik hiela Immanuel Kant. Sevädom sekü tüv tefa vü lektrin e magnetim, kelos anu panemon lektrinamagnetim.
El Ørsted änitedälikom tefü nolav dü yunüp okik, ven ävobom in pötek fata okik: hiel Søren Christian Ørsted. Kobü blod okik: Anders Sandøe Ørsted, el Ørsted ägetom cifadili dugäla primik oka lomo me soelastud, ed ävegom lü København ün 1793 ad studön in nivera di Københav. Blods bofik päxamoms benosekiko ed äbenodistükoms okis in niver. Ün 1796, el Hans Christian Ørsted ädagetom sikotis pro yegeds okik dö jönav e medinav. Ün 1801, ägetom tävamoni e stipeni notidik, kel ädälons omi ad tävön dü yels kil da Yurop. In Deutän, äkolkömom hieli John Ritter: füsüdan, cedü kel ädabinon yum vü lektrin e magnetim. Tiket at äjinon tikaviko ele Ørsted, ibä äkredom, das nat binon balätik, e das kluo tefs ädabinons vü dins natik mödik. Spikots omsik ätirädons eli Ørsted ad stud füsüda. Ävedom profäsoran in niver di København ün 1806, ed äfövom vestigamis okik tefü flum lektinik e tonav. Geidamü om niver ädavedükon programi füsüda e kiemava, äsi voböpis nolavik nulik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/17 redakön
Elaf Masiakasaurus äbinon mitifidaf smalik dinosauragrupa: Theropoda, kel pänemon ün 2001. Älifon uto, kö anu binon Madagaskareän. Distü dil gretikün elas Theropoda, föfatuts ela äblegons föfio, no donio. Tuts balik at tikodükons, das el Masiakasaurus älabon diäti patik, ba keninükamü fits e nimils votik. Boms petüvöl votik tikodükons, das el Masiakasaurus äbinon telfutaf labü föfalims vemo brefiküns, ka pödalims. Ma täxets, lunot ela Masiakasaurus daülik äbinon mö mets za tels.
El Masiakasaurus älifon bü yels za 70-balions, kobü nims äs elaf Majungasaurus, elaf Rapetosaurus, and Rahonavis. El Masiakasaurus äbinon röletaf nilöfik elafas Noasauridae: mitifidafs smalik in Sulüda-Merop pätuvöls.
In Madagaskareänapük, vöd: masiaka sinifon „badälik“; klu el Masiakasaurus binon „lasär badälik“. Bid patedik: Masiakasaurus knopfleri pänemon stimü musigan: Mark Knopfler grupa: Dire Straits, „kela musig älanälükon letävanefis“.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/18 redakön
Hiel Alfred Kirchhoff (1838 mayul 23 in Erfurt - 1907 febul 8 in Mockau nilü Leipzig) äbinom taledavan Deutänik. Äbinom i Volapükan in Halle, kö äbitom as presidan Volapükakluba di Halle.
Posä el Kirchhoff ifinükom julatidüpi okik, ästudom natanolavis in niver di Bonn. Lätikumo ävegom lü Jena ad laistudön jäfüdi ot. Ün 1861 äfinükom studi at benosekiko me penot (De labiatarum organis vegetativis). Pos atos el Kirchhoff ävobom lä zänodajuls mödik, ed ün 1865 päfeapladom lü febodajul in Berlin. Ün 1871 äprimom ad tidön taledavi lä krigakadäm di Berlin. Ya mö yels tel pos atos ävedom Profäsoran Taledava ed äprimom ad vobön in Halle. Ün 1878 pälasumom as liman ela Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina (Kadäm Deutänik Natavestiganas: Leopoldina). Siso el Kirchhoff ävobom ziliko pö votastid tidama taledava in juls. Leigo äbinom jäfedik gönü taledav: vü 1884 e 1904 äbinom redakan timapenäda: Forschungen zur deutschen Landes- und Volkskunde. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/19 redakön
Böd pekölöl (tsyego: Nabarvené Ptáče; Linglänapüko: The Painted Bird) binon filmot Tsyegäna–Slovakiyäna–Lukrayänik se yel 2019, pejaföl fa filmidilekan Tsyegänik: ,Václav Marhoul’. Pestabon su buk leiganemilabik lautana Poläna-Lamerikänik: ,Jerzy Kosiński’, e peregistraron lölöfiko in blägeviet. Konot no jenädon in Polän, ab in län lofüda⸗Yuropik kuratiko no pepatöl. Ad nämükön vobedi at in filmot pegebon pük slavik mekavik, sevabo: bevüslav. «Bod pekölöl» binon filmot balid, in kel bevüslav paspikon.
Balidbitid filmota äjenon tü 2019 setul 3id timü filmazäl ela ,Venezia’ yela 2019. Filmot pegaenon premis mödik ed äbinon steifädan Tsyegäna pro el ,Oskar’ demü filmot bevünetik gudikün, e pälonülon pro prem: Leon Goldik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/20 redakön
Els Beatles äbinoms musiganef Linglänik (ma stüls: rock e pop) di Liverpool. Limans äbinoms hiel John Lennon, hiel Paul McCartney, hiel George Harrison e hiel Ringo Starr. Äfomoms bali musiganefas benosekikün jenotema musiga pöpedik, cedü publüg ed i krütanef.
In Regän Pebalöl, els Beatles äprodoms sirkotis valasotik plu 40 (singles, labuns, EPs), kels ägetons pladi balid. Benosek tedik at pädönuon in läns votik mödik: sirkotakompenät omsik: EMI, ätäxeton, das jü 1985 sirkots e tonatanils (kasäts) omsiks plu milbalions piselons. Els Beatles älaboms benoseki tedik gretikün jenotema Tatas-Pebalöl, ma Sogäd Lamerikänik Dustoda Tonadasirkotas.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/21 redakön
Hiel Vladimir Vladimirovic Nabokov (Rusänapüko: Влади́мир Влади́мирович Набо́ков, pronimag: [vlɐˈdʲimʲɪr nɐˈbokəf]; 1899 prilul 23 - 1977 yulul 2) äbinom lautan Rusäno-Lamerikänik. El Nabokov äpinom lekonedis balid zül omik in Rusänapük, e poso äfamikon bevünetiko as mastan prosadastüla Linglänapükik. Äkeblünom i näsäkave ed änitedälom tefü säkäds cögik.
El Lolita (1955) ela Nabokov pamänioton suvo as lekoned veütikün omik, e binon alo lekoned sevädikün oma. Jonon löfi vödapledas komplitik e bepenami patas smalikün, so patedikis vobotas valik oma. El Nabokov it äcedom tradutodi foltoumik oma ela Evgeniy Onegin ela Alexander Pujkin voboti legretik votik oka.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/22 redakön
Elaf Bahariasaurus (siämü „läsar di Baharia“) pälecedon primo as dinosaur mitifidöl vemo gretik, ab poso päkludos, das fösils binädons me boms mitifidafa gretota zänedik kobü boms dinosaura gretik votik famüla: Titanosauridae. Ba el Deltadromeus: mitifidaf votik äliföl i Frikop Kretatik, äbinon dinosaur ot.
Bid patedik: B. ingens päbepenon fa hiel Ernst Stromer ün 1934, do fösil patedik pädistukon dü Volakrig II. Plad ela Bahaisaurus in dadiläd dinosauras no fümon. Ya päpladon ini donagrups distik anik elafas Theropoda, a. s. elafs Carcharodontosauridae (fa el Rauhut ün 1995) ed elafs Tyrannosauroidea (fa el Chure ün 2000). Bomems pludik paneodons ad dadilädön dinosauri at kuratikumo, ed ad fümükön tefi onik ko el Deltadromeus. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/23 redakön
Hiel Alan Mathison Turing (pronimag: [ˈt(j)ʊ(ə)rɪŋ]; 1912 yunul 23 - 1954 yunul 7) äbinom matematan, tikavan ä jüfavan Linglänik.
El Turing suvo palelogom as fatan nünömava nulädik. Äjafom fomedi flunilabik nünömajäfida, äsi suemoda: lalgorit, medü cin hiela Turing. Me bluf hiela Turing, ägevom keblünoti veütik ä tikodüköl döbate tefü sagat mekavik: va föro omögos ad lesagön, das cin labon ot sevedi e kanon tikön. Poso ävobom in Füsüdavoböp Natik Lingläna, kö äjafom bali nünömadisinas balid, kel liedo neai pämekon. Ün 1948 äfealotädom lü Niver di Manchester ad vobön pö el Manchester Mark I, ettimo bal nünömas jenöfik vola.
Dü Volakrig telid, el Turing ävobom in el Bletchley Park: jüfavazän Linglänik. Äbinom dü tim semik cif ela Hut 8: diläd, kel äjäfon me diletam e säjüfam nunis päjüföl Deutänik. Ädatikom numi gretik metodas ad säjüfön kotis Deutänik, keninükamü el bombe: cin lektrinik, kel äfägon ad tuvön parametemis cina: Enigma fa Deutänans as jüföm pägeböla.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/24 redakön
Hiel Henrik Johan Ibsen (1828 mäzul 20 - 1906 mayul 23) äbinom dramatavan Norgänik veütikün, balan lautanas, kels äveütükons dramati jenöfimik nulädik. Panemom suvo „fatan dramata nulädik“. Ibsen palelogom balan dramatavanas veütikün volaliterata, e pazälom as netasümbol fa Norgänans.
Dramats omik pälecedons as tasüdöfiks fa mödikans tima omik, ven süds timäda jirega: Victoria tefü famül e ledut pädemons valemo in Yurop; tataks ta ons pälelogons ettimo badiks ä nesüdöfiks. Vobots ela Ibsen suvo ävestigons lejenöfi po jins; natäl sävilupöl onsik änetakedükon timakompenanis mödik oma.
El Ibsen ledino äfünom dramati nulädik me nüdug „loga krütik“ e vestigama lelivik dö lifastips e säkäds südöfa. Dramats timäda at äsötons binön „dramats südöfik“, in kels heroedans nobik äkomipons ta näms dagik e kludods ai äbinons südöfo pötiks, o.b. gud blinon läbi, e nesüdöf doli. El Ibsen ätatakom prinsipi at e tiketis votik tima omik, ed ädistukom drimamagotis publügas okik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/25 redakön
In numateor, primanumaleset (PNL) bepenon kondöti zaik, lasümptotik primanumas.
Spikölo no kuratiko, primanumaleset steton, das, if väloy ma fäd numi nilü num gretik N, mög, das num pevälöl binon primanum, leigon zao ko 1/ln N, kö el ln N malon logariti natik ela N. Samo, nilü N = 10.000, num za bal se zöls binon primanum; nilü N = 1.000.000.000, te num bal se teldegbals binon primanum. Me vöds votik, primanums nesuvöfikons maä betikoy numis ai gretikumis, e primanumaleset bepenon kuratiko modi nesuvöfikama at.
Büolasumobsöd, das el π(x) binon numamasekät primanumas, o.b. sekät, kel givon numi primanumas läs ka, u leigölas ko, el x, if el x binon num jenöfik seimik. As sam, π(10) = 4 bi dabinons primanums fol (2, 3, 5, 7) läs ka, ü leigöls ko, el 10. Primanumaleset lesagon täno, das miedot müedota sekätas tel: π(x) e x / ln (x) du el x nilikon nenfine binon 1. Gebölo penamamodi hiela Landau, sek at kanon papenön as:
- .
Küpälolös, das atos no sinifon, das miedot näedota sekätas tel, du el x nilikon nenfine, binon ser. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/26 redakön
Hiel Nikola Tesla (Särbänapüko: Никола Тесла; 1856 yulul 10 - 1943 yanul 7) äbinom datuvan, füsüdan ä cinädan. Pämotom in Smiljan, in Kroasän; äbinom Särban ä reigäb Lampöräna Lösteränik e poso ävedom tatätan Lamerikänik. El Tesla sevädom ledino sekü keblünots staböfik oka jäfüde: lektin e magnetim finü tumyel 19id e primü tumyel 20id. Datuvots e vobod teorik ela Tesla äfomons stabi lektinasitas me flum cenöl (FC), keninükamü motor-FC; me ons, el Tesla äyufom ad primön levoluti dustodik telid. Lautans, kels äsevoms omi e poso äbepenoms lifajenädi omik, elecedoms omi „mani, kel ädatikom tumyeli 20id“ äsi „saludani lektina nulädik“.
Posä äblofom mögi kosäda nen drats (radion) ed ävikodom pö „Krig Flumas“, ägetom stimi as lektinacinädan gretikün Lamerikäna. Dil gretik voboda omik äfomon stabi lektinacinäda atimik, e datuvots mödik oma älabons veüti vemo gretiki. Ün tim at, in Lamerikän, fam ela Tesla äbinon so gretik äs ut datuvana votik alseimik in kuliv pöpedik, ab sekü pösodöf boso bisarik oma e lesags anikna pätuüköls omiks tefü mögs volfama nolavik e kaenavika, el Tesla fino pävutom e pälelogom as „nolavan lienetik“. Ibä neai idemon jenöfiko fineni okik, el Tesla ädeadom pöfik bäldotü lifayels 86. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/27 redakön
Hiel Richard Matthew Stallman (pemotöl tü 1953 mäzul 16), suvo pabrefüköl ad rms, binom jelodan Lamerikänik gönü nünömaprograms libik, el „hacker“, äsi programijafan. Ün 1983, äprimom proyegi: GNU, ed ebinom jünu bumavan ä noganükan proyega at. Pos prim proyega: GNU, äfünom Mufi Nünömaprogramas Libik ed ün tobul yela 1985 fünodi: Nünömaprograms Libik.
El Stallman äjafom suemodi: copyleft äsi dälis tefik mödik, keninükamü Däl Valemik Notidik: GNU: däl suvüno pageböl. Sis degyel: 1990, el Stallman älifädom dili gretikün tima okik pö jelodam suemoda: nünömaprograms libik, äsi pö tatak ta kopiedagitäts tefü nünömaprograms. El Stallman ävölfom programis anu pagebölis zi vol lölik, soäs el Emacs, el Gnu Compiler Collection, ed el GNU Debugger. Äbinom ün 1989 balan fünanas Feda pro Lib Programamik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/28 redakön
Hiel ‚Volodümür Kürülovüc Vünnücänko’ (Lukrayänapüko: ‚Володи́мир Кири́лович Винниче́нко’; pemotöl tö ‚Veselüy Kut’ in Lampörän Rusänik tü 1880, yulula d. 28id, edeadöl tö ‚Mougins’ in Fransän tü 1951, mäzula d. 6id) äbinom lautan, pänan, jafädan ä bolitan sogädademokratimik Lukrayänik, kel äpledom rouli veütik in Pöparepüblik Lukrayänik ünü yels: 1917–1919. De 1917, yunula d. 15id jü 1918, yanula d. 22id el ‚Vünnücänko’ äcifom eli „lesekret” Pöparepüblika Lukrayänik: loniledunät zänakonsälefa ‹ demü kelos jenöfo äbinom balidal balid Lukrayäna. Äbleibom plagön cali at, posä lesekret ivotafomon ini „konsälalef pöpaministeranas”, ab no lunüpo: tü 1918, yanul d. 30id om e guveranef fulanumik oma änecalikons demü difs bolitik fefik, te dels jöl posä Pöparepüblik Lukrayänik inotädon nesekidi lölöfik oka de Rusän.
Vifiko po peräd Deutäna in Vesüda⸗Yurop ün novul yela: 1918 ‹ reig ela ‚Skoropadsküy’ äfinikon. Poso ‚Vünnücänko’, kel ibinom in zän taätanefa ta ‚Skoropadsküy’, kobü hiel ‚Sümon Pätlyura’ äfomom reiganefi nulik, atna „dilekanef” pänemöli. I atna calam ela ‚Vünnücänko’ as presidal reiganefa ädulon te dü brefüp. Vifiko äkonflitikom ta ‚Pätlyura’ demü bolit, ad keli äzesüdosöv steifön. ‚Vünnücänko’ äpläidom boliti sogädik, kel öpluon leigodü desins boljevanas, du ‚Pätlyura’ ävilom lüodikön lü lebum tata. Tü del 13id febula ‚Vünnücänko’ äsäcalikom, dels ömik posä milit redik ikonkeron eli ‚Küyiv’. Ün 1919 ‚Vünnücänko’ ätevom lü Lösterän. Reti lifa ‚Vünnücänko’ älifädom in Vesüda⸗Yurop.
In literat Lukrayänik ‚Vünnücänko’ palecedom as lautan nulädimik lonädik Lukrayäna bülevolutik. Älautom konotis brefik, lekonedis e dramatis. In vobots omik ädajonom kobotiäli vemik ko levolutanef Lukrayänik, vobanasogät e mens pipöviköl, äsi setevans se Lampörän Rusänik lödöls in Vesüda⸗Yurop. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/29 redakön
Hiel Walter Schuetz (magälanemo Salah Eddin Kemal, 1906–1995) äbinom volapükan Jveizänik (pälödöl in seminar in Collonges-sous-Salève ün 1931–1959), kel pämäniotom in gased: Volapükagased pro Nedänapükans (yela 1932, nüm: 4, pad: 17) as liman Diläda valemik feda Volapükaklubas, ed as tidan Volapüka (idagetom diplomi de cifal: Albert Sleumer ün 1931). Balna pämäniotom in gased at as Salah Eddine Kemal. Latikumo i as Zaloach Aldin Kemal (1933), Walter Henri Schuetz (1934), Henri Schuetz (1936).
Ün 1931 änotükom pükadesini oka: eli Neutrik. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/30 redakön
Hiel Cristoforo Colombo (fom Litaliyänapükik nema omik; sevädons i foms Spanyänapükik: Cristóbal Colón e latinik: Christophorus Columbus; 1451 - 1506 mayul 20) äbinom nafan, kolunijafan ä letävan, äsi balan Yuropanas balid, kels ätävoms lü Merop pos vikens. Do no äbinom balidan, kel ärivom Meropi se Yurop, letävs omik äkodons sevädi valemik in Yurop tefü kontinän nulik e jafami benosekik kolunas Yuropik in Vol Nulik. Kredoy, das pämotom in Genova, in Litaliyän, do dabinons i teorods votik.
Tävs ela Colombo travärü Latlantean äprimons töbidi Yuropik ad beletävön e jafön kolunänis da Merop. Do jenav cedon vemo veütiki tävi balid yela 1492, el Colombo no ärivom kontinäni Meropik bü täv kilid ün 1489. Dü tävs balid, ärivom te nisuli eleänas Bahamas, keli änemom San Salvador, du ästeifülom ad tuvön vegi lü Lindän (kodü atos nisulans ägetons nemi: „lindiyans“). Zuo no äbinom Yuropan balid, kel ärivom Meropi: dabinons bepenams tävas votik travärü Latlantean bü 1492. Tävs ela Colombo äjenons ye ün period konflitas bolitik ä konömavik vü netatats Yuropik volföl, kels äsukons liegi medü jafam kolunas e tedavegas. Vöds: „bü el Colombo“ suvo pagebons ad tefön pöpis e kulivis in Merop bü lüköm ela Colombo e fluns Yuropik votik.
Yelam täva yela 1492 pazälon in läns valik Meropa ed in Spanyän (as Del ela Colombo).
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/07/31 redakön
El Indiana (brefod: IN) binon tat in Lamerikän zänodavesüdik. Cifazif onik binon el Indianapolis. El Indiana peziläkon ini Lamerikän as tat 19id ün 11 dekul 1816. Simon laki ela Michigan in nolüdavesüd, eli Michigan in nolüd, eli Ohio in lofüd, flumedi ela Ohio ed eli Kentucky in sulüd e sulüdalofüd, e flumedi ela Wabash ed eli Illinois in vesüd.
Büä el Indiana evedon kolunänatopadi, motedans distöfik ilödons in laned onik pro yels mödamil.
Nem ela Indiana sinifon "län motedanas" ü "motedanän". (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/01 redakön
Elaf Nodosaurus („lasär gnobilabik“) äbinon dinosaur planifidöl ün fin Kretata, kela fösils patuvons in Nolüda-Merop. Bomems no lölöfiks tels petüvons in tats: Wyoming e Kansas, in Lamerikän, e jünu krans nonik. Balaf dinosauras tegilabik balid, kels petüvons in Nolüda-Merop, el Nodosaurus pänemon fa hiel Othniel Charles Marsh ün 1889.
Limaf at famüla: Nodosauridae (lurooda: Ankylosauridae) ärivon lunoti metas fol jü mälas. Äbinon dinosaur rooda: Ornithischia labü platots bomöfik su dil löpik koapa oka. Ba älabon nadis ve flans okik. Älabon lögis brefik fol, futis labü teans lul, särvigi brefik e göbi lunik, stifik nen staf. Kap äbinon rovik ed älabon snudi tipik, mäxulis nämik e tutis smalik. Ba äfidon planis molik, bi luveratiko no äfägon ad bemaskön tönikis; u ba äfägon ad dicetön onis yufü gastrolits e ninäms gretik oka.
Kredoy, das nen staf pö göb okik el Nodosaurus no äfägon ad jelodön oki vemo gudiko. Üf pätädon, bo ädofalon sui glun, dat te bäk e flans tegilabiks okik pöjonons, soäs lustrids atimik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/02 redakön
Hiel Ernst Ingmar Bergman (1918 yulul 14 - 2007 yulul 30) äbinom dilekan Svedänik biomagodemas, teata ä lopa. Pö letävam omik da stad menik, ätuvom lügi e däsperi äsi droli e speli. Palecedom balan biomagodemidilekanas gretikün ä flunilabikünas timäda obsik. Ädilekom biomagodemis 62, kelas dili gretikün älautom, äsi dramatis plu 170. Vü dramatans bevünetik sevädikün fa om päbuüköls äbinons hiel Max von Sydow e jiel Liv Ullmann. Biomagodems muik oma jonons länodi Svedäna omik. Yegäds äbinons suvo lügik: maläd, cüt, lienet. El Bergman äblebon dunöfik dü yels plu 60, ab karier omik pätädon ün 1976, ven äropom vobotis no päfinükölis mödikis, äfärmükom voböpis okik ed ätävom lü Deutän, kö äblibom dü yels jöl, sekü vestigams poldik dö trips no pipelöls.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/03 redakön
Jiel Ana Blandiana (pemotöl ün 1942 mäzul 25, in zif: Timişoara) binon länem jiela Otilia Valeria Coman: poedan e komipan bolitik in Rumän atimik. Länem ofik dekömon de zifil palas ofik: Blandiana, nilü Vinţu de Jos, in ziläk: Alba County, Rumän.
Pos bükam poedotas balid oka ün 1959, lä gased: Tribuna in Cluj-Napoca (is ädispenof balidnaedo as Ana Blandiana), päpübof in poedakonlet 30 de poeţi tineri (Poedans yunik 30). Ün 1963, pos pübaproib folyelik, fino äpübof lä gased Contemporanul (päredaköl fa hiel George Ivaşcu). Buk balid ofa (yelü 1964) äbinon Persoana intâia plural (Pösod balid plunuma), kela fonun päpenon fa hiel Nicolae Manolescu. Äsevädikof me buks: Calcâiul vulnerabil (Hil viodabik) ün 1966, ed A treia taină (Klänöf kilid) ün 1969. Ün 1966, Blandiana äkompenof balidnaedo pö Poedamäted Bevünetik (in Lathi, Suomiyän).
Finü tumyela 1980, to riskäd tatakas reiganefa kobädimik, jiel Blandiana äprimof ad lautön poedotis protestik, ägeükölo säkädis ai gretikum reigasita Rumänik. Pos Levolut Rumänik yela 1989, äprimof lifi bolitik oka me komip pro moükam kobädimanas retöl guvanefa, ed i pro sogäd maifik. Vob poedik ofa ävedon läs veütik (do äplöpof ad pübön Arhitectura valurilor (Bumav Vefas) ün 1990, 100 de poeme (Poedots 100) ün 1991, e Sertarul cu aplauze (Layet labü Plods) ün 1992. Vobots ofik ya petradutons ini püks 16. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/04 redakön
Elaf Epanterias äbinon dinosaur grupa: Theropoda ün timäd: Kimmeridgian-Tithonian (prim Yurat). Petüvon ün 1878 in fomam di Morrison in tat: Colorado, in Lamerikän, fa hiel Edward Drinker Cope. Bid patedik ägeton nemi: Epanterias amplexus. El genus at pestabon su fösil anu AMNH 5767: dils virebas kil, jotaboma e doataboma. Do el Cope äcedom, das äbinon dinosaur grupa: Sauropoda, päblöfos poso, das äduton lü grup: Theropoda. Hiel Gregory S. Paul ädönuvestigom fösilis ün 1988 ed älecedom, das ädutons lü bid gretik elafa Allosaurus (Allosaurus amplexus); lautans votik älecedons igo, das el E. amplexus äbinon te fösil gretik ela Allosaurus fragilis. El genus at sevädon sekü gretot okik (ma täxets, lunotü mets 12,1). El Epanterias ba äpluon leigodü elaf Tyrannosaurus demü gretot. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/05 redakön
,_por_Domenico_Fetti.jpg)
Hiel Arkimedes se Siracusa (vöna-Grikänapüko: Ἀρχιμήδης; zao 287 b.K. - zao 212 b.K.) äbinom matematan, füsüdan, kaenal, datuvan ä stelavan vöna-Grikänik. Do pats te nemödiks sevädons dö lifüp omik, palecedom balan nolavanas veütikün Vonüpa Klatädik. Bevü keblünots omik füsüde binons stabalons flumotastadava e plän prinsipa toviana. Ädäsinom cinis nulik, bevü kels beleseatacinis ed i pömömi hiela Arkimedes. Sperimänts atimik evestigons lesagis, ma kels el Arkimedes idatuvom cinis ad tovön nafis se vat, ed ad filükön nafis medü geb lokas.
El Arkimedes palelogom as balan matematanas gretikün volajenotema. Ägebom metodi figebama ad kalkulön sürfati su dil krugaliena: „parabola“ me saedam numasökoda nenfinik, ed ägivom völadi süpädiko kuratiki numa: pi. Ämiedetom i skrubäti labü nem okik, formülis ad kalkulön spadi ninü tulasürfats, äsi siti visedik ad notodön numis vemo gretikis.
El Arkimedes ädeadom dü beleseatam ela Siracusa ün 212 b. K. Pädeidom fa soldat Romänik to büds, das no pödämükom. El Cicerus äbepenom visiti okik lü sepülöp ela Arkimedes, su kel äbinom sfer pänüpenöl in zilid. El Arkimedes iblöfom, das sfer labon kildilis tel spadagretota e sürfata zilida (keninükamü stabs onik), kelosi älelogom as vobot matematik veütikün oka. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/06 redakön
Kiemav (bo se Vöna-Lägüptänapük: kēme, siämü „tail“) binon nolav, kel studon stöfi lä nivod taumik e molekülik, pubets, cens e migs matera, äsi nämeti paprodöl u panüsugöli dü jenots at. Brefo, kiemav studon molekülis, kristadis e metalis e bejäfon binädi e patöfis statitik binodas at, äsi cenis e tefis, kelis neodons ad vedön maters komunik. Ma kiemav nulädik, patöfs füsüdik materas pafümetons fa binod onsik lä nivod molekülik u taumik, kelos pafümeton fa näms leäktromagnetimik bevütaumik e fa loneds mufava kvantumik e hitamufava. Hiels Robert Boyle (1661), Antoine Lavoisier (1787) e John Dalton (1808) kanoms palelogön as fats kil kiemava nulädik, do nolavans votik älabons rouli go veütiki, soäs hiels Dmitriy Mendeleyev, Friedrich Woehler, Hermann Staudinger e votiks.
Kiemav süvo panemon „nolav zänodik“ bi yümon natanolavis votik ko ods, a. s. stelav, füsüd, lifav e talav. Yüms at pafomons dub donajäfüds mödik, kels gebons suemodis licinöl de nolavajäfüds difik. As sam, kiemav füsüdik gebon prinsipis füsüda ad suemön materis lä nivod taumik e molekülik. Binod kuratik yümas teorik vü kiemav (kobü „nolavs patik“) e füsüd binon vestigayegäd filosopa nolava. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/07 redakön
.jpg)
El Homeros (Grikänapüko: Όμηρος) binon nem vönaoloveiko pagivöl lautane luveratik poedotas Vöna-Grikänik: Iliadas e Odüsias. Klatädavans kredons anu (pato pos studots hiela Milman Parry), das poedots at päjafons fa els aoidoi (kanitans) nenolik bai spikavönaoloveikod ün tumyel 8id - u ba 7id - b.K. Döbats mödik ye dabinons vü „diletans“ e „balatans“ tefü mög, das Iliadas e Odüsias äbinons vobot mena te bala, u menas mödik. Vobots ela Homeros binons prim Literata Vesüdik e pastunidons valöpo sekü jön poedik onas. Nolavans lecedons onis i primi perioda: Vönüp Klatädik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/08 redakön
Elaf Noasaurus („lasär se NOA = Northwestern Argentina, Largäntän Nolüda-Vesüdik“) äbinon dinosaur mitifidöl finü Kretat (Campanian-Maastrichtian). Äduton lü grup elafas Ceratosauria vü elafs Theropoda. Äbinon nim smalik (lunotü mets läs 2,4), pätüvöl fa hiel Jaime Powell e hiel José Bonaparte in Largäntän Nolüda-Vesüdik. Primo äkredoy, das älabon teanakluvi sümik ad ut elafas Dromaeosauridae, ab nesekidiko ävolföl; atimo ye kredoy, das „teanakluv“ at äbinon su nam ona.
Leigodü elafs Theropoda bödasümik at, el Noasaurus binon primöfik. Luveratiko äbinon röletaf nilöfik elafas Abelisauridae gretikum, kels älifons in top ot; bofikafs dekömons de büaf primöfik it lurooda: Ceratosauria. Datuv elafa Masiakasaurus: röletaf nilöfik se Madagaskareän, stüton teorodi at: dinosaur at no älabon teanakluvis sümik ad ut elafas Dromaeosauridae. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/09 redakön
Hiel Niccolò di Bernardo dei Machiavelli (1469 mayul 3 - 1527 yunul 21) äbinom dipan, filosopan bolitik, musigan, poedan ä dramatavan Litaliyänik. Äbinom veütik pö Dönuliföfikam Litaliyänik, ledino tefü bolit: äsevädikom sekü vobots okik dö teor bolitik jenöfimik (Plin) äsi dö repüblikim (Spikäds dö el Livius). Lebuks tel at, sa vobot votik oma: Jenotem ela Firenze, keli äbegon famül: Medici, päpübons pos deadam oma ün 1531. Pos cödetadeidam hiela Savonarola, Konsälanef Gretik ävälon eli Machiavelli lebürali telid Repüblika di Firenze ün yunul yela 1498.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/10 redakön
Hiel Michael Faraday (1791 setul 22 - 1867 gustul 25) äbinom kiemavan ä füsüdan Linglänik (ü „natafilosopan“, äsä sagoy ün tim at), kel äkeblünom mödikosi jäfüdes: lektinamagnetim e lektinakiemav.
El Faraday ästudom feli magnetik zü dugian labü lektinaflum no votiköl, ed äfümetom stabis suemoda füsüdik fela magnetik. Ätüvom stigädami lektinamagnetik, diamagnetim ed lektinodiloti. Äjonom, das magnetim kanon flunön litastralis, e das ädabinon tef vü pubods tel at. Ädatuvom cinis tulöl lektinamagnetik äfomon stabi kaenava motora lektrinik, e gretadilo yufü vobod omik lektin ävedon gebovik kaenave. As kiemavan, el Faraday ätüvom bänsoli, ävestigom vapavatedi klorina, ädatuvom fomi primöfik filediana hiela Bunsen ed i siti loxidamanumas. Äsuvükom vödedis äs nanod, katod, lektinod e yion.
Do el Faraday ägetom dugäli fomik nemödik ed äsevom nemödikosi dö matemat löpik äs difakalkul, äbinom balan nolavanas flunilabikün jenotema nolava. Nolavajenavans anik mäniotons omi as sperimäntan gudikün nolavajenotema. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/11 redakön
Hiel Johan Julius Christian („Jean“ ü „Janne“) Sibelius (1865 dekul 8 — 1957 setul 20) äbinom noatädan Suomiyänik musiga klatädik ä balan noatädanas küpädikün fina tumyela 19id e prima tumyela 20id. Musig omik älabon rouli veütik pö daved e volfam netäla Suomiyänik.
El Sibelius pämotom pö famül Svedänapükik in Hämeenlinna, in Leplinän Suomiyik, ettimo dil Lampöräna Rusänik. Do pänemom „Janne“ fa famülans okik, äprimom dü studayels okik ön flun zioma okik ad gebön fomi Fransänapükik nema at: „Jean“. In Suomiyän sevädom jünu as Jean Sibelius. Yumedü daved e volfam mufa: Fennoman e notodam Netima Romatik ona, famül omik äsludon ad sedön omi lü jul Suomiyänapükik: ävisitom eli Hämeenlinna Normal-lycée de 1876 jü 1885. Netim Romatik poso äflunon levemo vobotemi e dunis bolitik omikis.
Dil veütikün vobotema ela Sibelius binädon me sümfons vel (u jöls, if el Kullervo palelogon as sümfon). Äs hiel Beethoven, el Sibelius ägebom sümfoni alik ad völfön plu stüli noatädik lönik oka. Vobots at ai nog paplösenons e paregistarons suvo. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/12 redakön
Jenav binon stud jenetas e dunotas menikas. Do süvo padadilädon kobü tikäla- u sogädanolavs, kanon i palelogön as pon bevü ons, labü metods se jäfüds bofik at. As jäfüd, jenav keninükon donajäfüdis e yufajäfüdis mödik, soäs timav, jenotemipenav, genealog, vönapenav e vönamafav. Geböfiko, jenavans esteifülons ad tuvedön säkädis jenavik medü stud dokümas pepenöl, do vestig jenavik no pamiedükon te fa fonäts at. Valemo, fonäts nola jenavik kanons pateilön ad klads kil: utos, kelos pepenon, utos, kelos pesagon, ed utos, kelos pekipedon, e jenavans süvo gebons kilis valik. Jenavas kösömiko kazetons veüti fonätas pepenöl, kels primons pos datik penama. Kazet at edavedükon vödi: rujenav, kel tefon timi bü gebid fonätas pepenöl. Ibä penam ädavedon ün tims difik zi vol, dist vü jenav e rujenav süvo sekidon de top u de yegäd.
Gretot pasetatima menik ekoedon vilön jäfüdisevanis dilädön oni ad dilots fasilikum ad studön e vestigön. Dabinons mods mödik, ön kels paset kanon padilädön: ma timav, ma kuliv, e ma yegäds. Dadiläds kil at no fakipons odis; kevobam komon süvo, a. s. in studs soäs „Vobanamuf Largäntänik ün Cenamatimäd, 1930-1945“. Mögos jenavanes ad bejäfön topis, timis u yegädis e go patädikis, e go valemikis, do klien nulädik binon patädikumam vestigas. Votans lesagons, das jenav evedon vöd „valemik“ keninükamü stud „valikosa“, kelosi sevoy dö paset menik, ab i mied at paletodon fa jäfüds nulik soäs jenav gretik. Jenav geböfiko pestudon zeilü bos plagik u teorik, ab atimo pastudon i te sekü nuläl täläktik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/13 redakön
Hiel Miguel de Cervantes Saavedra ([miˈɣel ðe θerˈβantes saaˈβeðra] in Spanyänapük atimik; 1547 setul 29 - 1616 prilul 23) äbinom lautan, poedan ä dramatavan Spanyänik. El Cervantes äbinom balan pösodas veütikün ä flunilabikünas literata e lautan veütikün volfamaperioda literatik in Spanyän tumyela 16id (el Siglo de Oro: Goldatumyel). Äbinom i pänan. Lekoned omik: Don Quixote palecedon as bal lautotas klatädik fünöl Literati Vesüdik: ai pavälon as bal lekonedas gudikün timädas valik, ya petraduton ini püks plu mäldegluls, dabükots nulik ona palaipübons e bespikam krütik ona efovon jünu nenropo sis tumyel 18id. Vobotem omik papladon vü veütiküns literata valemik. Penäinemom „El Principe de los Ingenios“ (= Plin Tikälanas).
El Cervantes pämotom in Alcalá de Henares as folidan cilas vel in famül, kel ba ilicinon se noubanef smalikum. Famül omik äfealotädon de zif bal lü votik, e nemödikos sevädon tefü lifayels balid oma. Sevoy ye, das pädugälom in tops mödik Spanyäna e Litaliyäna. El Cervantes äprimom ad lautön ün 1568. Primo ävobom pro kardinal Glüga Katulik. Ya ün 1570 ivedom soldat fantidarejimena ed äfövom lifi soldatik oka jü 1575, ven dü getäv okik lomio päfanäbom fa piratans Nolüda-Frikopik. Pälelivükon ta monipel ed ägetävom lomio lü Madrid, lü famül okik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/14 redakön
El Ludodactylus (siämü „pledadoat“, bi, äs pledapterosaurs mödik, älabon i tutis i kapakrästi sümik ad ut elafa Pteranodon) äbinon pterosaur famüla: Ornithocheiridae lurooda: Pterodactyloidea, kel älifon primü Kretat (Aptian). Stabafösil onik: SMNK PAL 3828: kran nen dils semik kapakrästa, pätuvon in Fomam di Crato in tat: Ceará, in Brasilän. Distü els Ornithocheiridae votik, no älabon krästi fomaxülik, ab pödü kap okik. Vü maxüls pätuvon maniokabled; ma jin, nim at äfanon fädo oni vü tuts okik e nensekiko ästeifülon ad moükön oni (bled pädämükon). Mögiko ädeadon sekü fefaemam u seks faemama. Gretot onik no pasevon, ab kran äbinon jiniko lunotü zimmets plu 66.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/15 redakön
Hiel Henry Ford (1863 yulul 30 - 1947 prilul 7) äbinom fünan Lamerikänik Toodakompenäta: Ford (el Ford Motor Company) ä fatan kobopladamatana nulädik pageböl pö lemödajafäd. El Model T omik: tood nejerik fa valans removik äkodon levoluti veigama e dustoda in Lamerikän. El Ford äbinom i datuvan labü datuvots päregistaröl 161. As dalaban Kompenata: Ford ävedom balan pösodas liegikün ä sevädikünas vola lölik. Äjafom „Fordimi“ sonemik: lemödajafäd toodas nejerik medü kobopladamatan e lemeseds gudik pro vobans. El Ford älelogom remafägi as kik püda. El Ford no äkonfidom bukädanolavanis: ävedom balan manas liegikün vola nen yuf onsik. Vil ela Ford ad läsükön frädis äkodon jafi e gebi tiketas kaenavik e büsidikas nulikas, yufü kels äfägom ad pladön selapladulanis ini zif alik Nolüda-Meropa, äsi ini zifs veütikün kontinänas valik. El Ford äjafom i Stitodi: Ford, kele ägeridom dili gretikün liega legretik oka, ab ägevom famüle okik dileki laidüpik stitoda at.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/16 redakön
Hiel Henri Matisse (1869 dekul 31 - 1954 novul 3) äbinom lekanan Fransänik, sevädik kodü geb omik köla e däsinamod lönik ä letälenik oka. As däsinan, gavan e skulturan, ab ledino as pänan, el Matisse binom balan lekananas famikün tumyela 20id. Do primo pälecedom as Fauve (= „sovadaf“), ün degyel 1920 ya pänemom as jelodan vönaoloveikoda klatädik Fransänik. Sev mastöfik oma dö pük notodaleigik köla e däsinota logädon in vobotem omik, päjaföl dü karier luldegyelik, ed ägaenon ome pladi as balan duganas lekana nulädik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/17 redakön
Elaf Compsosuchus (siämü „krokod jönik“) äbinon dinosaur famüla: Abelisauridae, kel älifon dü fin Kretata (bü yels za 70-balions, dü period: Maastrichitan) uto, kö anu topon Lindän. El Compsosuchus äbinon dinosaur smalik ä slenik lunotü mets za tels, geilotü mets za 0,8 e vetotü milgrams za teldegs.
El Compsosuchus päbepenon ün 1933 fa hiel Friedrich von Huene e hiel Charles Alfred Matley stabü fösils nemödik (yoins) in fomam di Lameta pätüvöls, in bel: Bara Simla, in tat: Madhya Pradesh, in Lindän. Bid patedik binon el C. solus. Sekü nemöd fösilas, el Compsosuchus suvo palelogon as nem dotik (nomen dubium).
Yoins pätuvöl sümon boso ad uts elafa Allosaurus, sekü kod kinik el Compsosuchus pädadilädon primo as limaf famüla: Allosauridae. Poso päpladon vü elafs Coelurosauria, ab atimo palelogon as limaf famüla: Abelisauridae bi yoins sümons nog plu ad uts elafas Carnotaurinae, kelos tikodükön dö volfam kobiköl vü ons ed els Allosauridae. Mobs at ye padöbatons nog, e mödikans cedons, das el Compsosuchus binon nem dotik (nomen dubium).
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/18 redakön
.jpg)
Hiel Charles Ezra Sprague (pron Lamerikänik: [tʃɑːɹlz spɹeɪ̯g]; 1842-1912) äbinom Volapükan Lamerikänik, lautan tidabuka veütik: el Hand-book of Volapük. Ün 1884 ägetom diplomi tidana Volapüka; ün yel ot ämobom, das pla mulanems: yanul, febul... i nems nümik: balul, telul... pögebons. Ästeifülom (liedo nensekiko) ad vitön konfliti vü el Schleyer ed el Kerckhoffs.
El Charles Ezra Sprague pämotom in Nassau (New York) tü 1842 tobul 9, in famül pastana: Ezra Sprague e jiela Elizabeth Brown Edgerton Sprague. Ya ün cilüp okik, el Charles Sprague äjonülom täläkti nekösömik e desiri ad lärnön. Bäldotü lifayels te jöls, ätidom oke hebreyi medü leigodam bibas Linglänapükik e bibas hebreyik; ön mod soik äprimon nitedäl omik in püks, kel ädulon jü fin lifüpa omik. El Sprague äprimom ad visitön eli Union College bäldotü lifayels 14, äbinölo ettimo studan yunikün jenotema nivera at. Ägetom as monastütot eli Nott Scholarship, kel äpelon frädis valik studa omik, ab äflagon i stipis anik, vü kels julasekis gudik e negebi tabaka e lakohola, kelis el Sprague älobedom benosekiko dü studüp valik oka. Äplidom levemo Vöna-Grikänapüki, keli äsevom gudikumo ka studans votik valik. Poso dü lifüp omik älärnom i Grikänapüki nulädik. Älabom metodi lönik oka ad lärnön pükis: äkolkömom spikanis, e poso medü kosäd suvik ko ons ämütom oki ad lärnön püki onsik.
In el Union College, el Sprague äjäfedikom i dö svistefs. Äslopikom eli Alpha Delta Phi, kel äblebob veütik ome jü fin lifüpa omik. Ädünom as Sekretan Netik svistefa at de 1896 jü 1901, ed as presidan ad interim ün 1897-1898 ed ün 1901-1903. Äslopikom id eli Phi Beta Kappa: stimasvistef, pos gredätükam fa el Union College. Kestudan omik: hiel George W. Brown äbepenom eli Sprague as „balan sagatikünanas e pedugälölünas, to yun omik. Neai äbinom fatüitik u pleidälik.“ El Sprague ädagetom magistäri okik de el Union Colloge ün 1862, e doki tefü filosop ün 1893. (Yeged lölik)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/19 redakön
Nänastel redik Proxima Centauri: dil stelasita: Alpha Centauri, binon stel nilikün tefü Sol obsik, fagotü litayels te 4,22. Äsä nem it sagon, el Proxima Centauri topon in eläd Centaurus (Sikäntor). Pätüvos ün 1915 fa hiel Robert Innes, ettimo dilekan Küpedöpa di Johannesburg, Sulüda-Frikopän, das el Proxima älabon lönamufi ot as el Alpha Centauri. El Innes ämobom nemi Proxima. Ün 1917, in Küpedöp Regik tö Spelakap, stelavan Nedänik: J. Voûte ämafom paralaki killienavik ed äblöfon, das el Proxima jenöfo äbinon tö fagot ot de Sol as el Alpha Centaur e kludo älabon stralanämi vemo fibiki (äbinon stel stralafibikün ettimo sevädik).
Emoboy eli Proxima Centauri as tävazeili balid tikavik pro täv bevüstelik, do as stel lerupik luveratiko no binon vemo gudik pro lifafoms. Lespadanafs atimik (a.s. el Space Shuttle) kanon vegön vifotü milmets 7,8 a sekun, klu zesüdosöv ones yels 160.000 ad rivön eli Proxima. Lespadavab vifikün jünu fa obs pemeköl, el Helios II, kanon tävön vifotü milmets 70,2 a sekun; igo soiko zesüdosöv one yels 18.000. Kaens nulik no nog pefistudöls okanon mögiko rivön milmetis 300 a sekun, kelos obrefükonöv tävi ad yels „te“ 4.200. Tävaduls valik at pluons nog tu vemiko tefü lifüps menik e cinik. Kludo täv bevüstelik, igo lü stel nilikün, binon atimo nog nemögik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/20 redakön
Leonardo di ser Piero da Vinci (1452 prilul 15id - 1519 mayul 2id) äbinon mödatälenan se Toscana, in Litaliyän: nolavan, matematan, kaenal, datuvan, naatoman, pänan, skulturan, bumavan, planavan, musigan, poedan ä lautan. Pämotom in Vinci, in topäd di Firenze, as son negitöfik notarana: Piero da Vinci, e jifeilan yunik: Caterina. Pädugälom in voböp pänana benorepütik di Firenze: Verrocchio. Dil gretik vobalifa omik äpasetikom dünü hiel Ludovico il Moro in Milano, kö ans vobotas veütikün oma päjafons. Ävobom id in Roma, Bologna e Venezia, ed älifom dü yels lätik oka in Fransän, in dom, keli reg: François I igivom ome.
El Leonardo suvo pebepenom as pated „Dönulifofikaman“ u „letälenan valemik“: men, kela nuläl jiniko nenfinik äleigon te ko datuväl e jafafäg okiks. Palecedom fa mödikünans as balan pänanas legretikün e ba as pösod labü tälens distöfikün jenotema valik.
Ab el Leonardo äfamikom e nog famom ledino as pänan. Se vobots onsik, els Mona Lisa e Säned lätik labons pladi balik as pöträt e pänot relik famiküns ä suvüno pekopiedöls; te el Jafam hiela Adam: pänot hiela Michelangelo, labon fami sümik. I däsinot: man di Vitruvius hiela Leonardo evedon sümbol neglömovik. Ba pänots te degluls omik nog dabinons, kodü sperimäntam suvo negönik oma tefü metods e kaens nulik, ed i zögäl omik pö vob. Ab vobots nemödik at, kobü penetabuks omik (kels ninädon däsinots, magods nolavik äsi tikods omik dö pän e lekan), fomons keblünoti lekananamenädes posik, ko kel te ut timakompenan omik: Michelangelo kanon paleigodön. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/21 redakön
Hiel Albert Camus (1913 novul 7 - 1960 yanul 4) äbinom lautan ä filosopan Fransänik (in Laljerän pämotöl), kel ädagetom premi: Nobel ün 1957. Suvo päyümom lü dabinim, ab el Camus ai ärefudom yümi at. Soäsä äpenom in yeged okik: Volutan, lifüp lölik oma pädedieton ad tadunön filosopajuli: nosim. Tefü kred in God, äpenom in toum kilid pämas okik: „no kredob in God e no binob nengodan“. Nun veütikün oma fütüre äbinon: „Obs valik, bevü failots, blümükons dönuliföfikami etflanü mieds nosima. Ab te nemödiks bevü obs sevons osi.“ El Camus äfünom ün 1949 Grupi pro Yüms Bevünetik in Muf Balama Levolutik, ma buk: Albert Camus, une vie hiela Olivier Todd.
El Camus ävilob buikumo sevädön as man e tikan, no as liman filosopajula u tikamagotema semik. Äbuükom pösodis, no tikamagotis. Dü telspikot yelü 1945, el Camus ärefudon dädiladis tikamagotik alseimik: „Nö! No binob dabiniman. El Sartre ed ob ai pasüpädobs, ven reidobs nemis obsik kobo [...]“. In yegedakonlet okik, äpenom, das äbinon son Grikäna.
El Camus äbinon dagetan balidyunikün prema: Nobel tefü literat (pos hiel Rudyard Kipling) ven ävedon lautan balid in Frikop pimotöl, kel ägetom premi, ün 1957. Binom jünu i dagetan labü lifüp brefikün: ädeadom pö toodamijenot mö yels te kils pos premidaget.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/22 redakön
Elaf Rhabdodon (siämü „tut grufilabik“) äbinon dinosaur Yuropik ün fin Kretata, bü yels za 70-balions. No fümos, va äduton lü grup elafas Iguanodontia u lü ut elafas Hypsilophodontia; ba binon „yüm peperöl“ vü grups tel at. Seks anuik tikodükons, das äsumon ad elaf Tenontosaurus grupa: Iguanodontia. Bid patedik binon elaf Rhabdodon priscus; bid votik, ün 1991 päbepenöl, binon R. septimanicus (Buffetaut e Le Loeuff), ab bids at äbinons ba bid ot. El Rhabdodon älifon uto, kö anu topons Spanyän, Fransän e nisul: Haţeg in Rumän. Äbinon smalikum ka röletafs okik, ba sekü züamöp nisulik, kel ädabinon in Yurop dü Kretat.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/23 redakön
Hiel Vu Ceng'en (in Tsyinänapük vönaoloveik: 吳承恩; in Tsyinänapük pebalugüköl: 吴承恩; ma penulasit: pinyin: Wú Chéngēn) (zao 1500 - 1582), stülanem: Rujong (汝忠), äbinom poedan ä lautan Tsyinänik timü dünast: Ming. Pämotom in Huainan, in provin: Jiangsu. Ästudom in Niver di Nanjing dü yels plu degs.
Lekoned famikün oma binon „Täv Vesüdio“, in kel hikleudan kolkömom Belemi Flamöl. Lekoned at pejuiton fa menäds mödik Tsyinänanas e blebon jünu lekoned klatädik pöpedikün Tsyinäna. Tradutod famikün ona (ini Linglänapük) pedunon fa hiel Arthur Waley tiädü Monkey (Lep).
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/24 redakön
Hiel ,Mühaylo Serhiyovüc Hrujevsküy’ (Lukrayänapüko: Михайло Сергійович Грушевський) (Chełm, Lampören Rusänik, 1866 setul 29id – Kislovodsk, Sovyätabalatam, 1934 novul 24id) äbinom jenavan e bolitan Lukrayänik, kel äpledom rouli veütik in netamuf Lukrayänik. Äbinom presidal balid tata Lukrayänik nensekidik ün tumyel 20id.
El ,Hrujevsküy’ pämotom in zif ,Chełm’, kel ettimo äbinon dil Lampöräna Rusänik, ab nutimo topon in Polän. Ästudom pö fakultet jenavik Nivera Netik di Sänt⸗,Volodümür’ in Küyiv dü yels 1886-1890. Ün 1894 äjelodom penoti magistärik oka. Ün 1894 älotädom ini Lviv, kö ävedom profäsoran demü jenav lofüda⸗Yuropik ä presidan Kluba nolavik nemü ,Jevcenko’, kel äbinon sot necalöfika kadäma nolavans. Ettimo äprimom ad lautön vobi veütikün oka tiädü «Історія України-Руси» (Jenav Lukrayäna-Rutenäna), bevü 1898 e 1937 in toums deg päpüböli. Ün 1914 el ,Hrujevsküy’ ägekömom lü Küyiv. ab päfanäbükom e päxilom. Yelis sölöl älifädom balido in Simbirsk, poso in Kazan. Ün mäzul yela 2017 in Küyiv päfomon Zänacäm Lukrayänik («Українська Центральна Рада»), kel äbesteifon itguveri Lukrayäna, ed el ,Hrujevsküy’ pädavälom ad presidan balid onik. Tü 2018 yanul 22id Zänacäm fa om pädügöl änotädon nesekidi lölöfik Pöparepüblika Lukrayänik. Pos valüdilovesum fa hiel ,Pavlo Skoropadsküy’ äklanädom eki ed ün 1919 älüvom läni.
De 1919 jü 1924 älövom in ,Wien’. Ätimo äprimom kesenälön ko boljevans ed ün 1924 ägekömom sa famül oka lü Küyiv. Ävedom profäsoran pö Tataniver Küyovik ä liman Kadäma Nolavas Lukrayäna. De yel 1931, po lebit lunik in gasedem sovyätik, päxilom dönu e pämütom ad lövön in ,Moskav’. Bäldotü yels 68 ädeadom süpo dü kötetav smalik in Kaukasän ün yel 1934. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/25 redakön
El X binon tonat teldegfolid lafaba latinik kösömik ä tonat teldeglulid lafaba Volapükik. In Vöna-Grikänapük, konsonatasökod: [ks] päpenon as Chi Χ (Vesüda-Grikänapük) ud as Xi Ξ (Lofüda-Grikänapük). Pos tim anik el Chi ävedon malat ela [kʰ] ([x] in Nula-Grikänapük) ed el Xi ut ela [ks]. Letruskänans ye ilasumons tonati at de Vesüda-Grikänapük, klu päpronon as [ks] in Letruskänapük e poso in latin.
| El kolum Lägüptänik |
El S Fönikiyänik |
El Xi Grikänik |
El Chi Grikänik |
El X Letruskänik | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
|
|
|
No sevoy fümiko, va el Chi ed el Xi äbinons datuvots Grikänanas, u va labons licini semitik. El Chi päpladon nilü fin lafaba Grikänik, pos tonats semitik, kobü el Phi, el Psi ed el Omega, kelos tikodükon, das äbinon datuvot; zuo, no dabinon tonat labü pron: [ks] in püks semitik. Ädabinon tonat Fönikiyänik: kheth (
) luveratiko labü pron: [], ab tonat at pälasumon e pävotükon fa Grikänans ad konsonat H e poso ad vokat tenidik: eta (Η,η), e kluo no äbinon fom primöfik ela Chi Grikänik. Tonat Fönikiyänik: samekh (
), päpronöl as [s], suvo palelogon as fonät tonata Grikänik: Xi, ab, soäsä ya pesagos, fom ela Chi ädiston de ut ela Xi (do mögos, das äbinons foms difik tonata at ün paset). El samekh ba ädekömon de hieroglif Lägüptänik, kel ämalon kolumi: Djed, ab atos no pasevon gudiko, ibä fom rusemitik nonik tonata at petuvon jünu ad yümön hieroglifi at lü tonats votik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/26 redakön
Elaf Carnotaurus (sinif: „taur mitifidöl“) äbinom dinosaur mitifidöl gretik labü hons boso sümiks ad uts taura. El Carnotaurus älifon in el Patagonia (Largäntän) dü period: Maastrichtian, ün fin Kretata. Pätüvon fa hiel José F. Bonaparte, kel etüvon dinosauris bisarik votik in Sulüda-Merop.
Elaf Carnotaurus äduton lü grup: Theropoda ed älabon gretoti zänedik (lunotü mets za 9, geilotü mets za 3,5 jü hips, e vetotü touns za 1,7). Pats veütikün ela Carnotaurus binons hons bigik tel love logs, ed i föfalims mu smalikumöls labü doats fol. Älabon krani smalik, blöti bigik, e göbi pülik. Logs ela Carnotaurus älogons föfio, kelos binon nekösömik pö dinosaurs e tikodükon, das älabon logami verätiko tellogiki ed äkanon senön dibäli. Bomem ti lölöfik bal pebepenon (keninükamü skinadepedots ve flan detik ti lölik, kels jonons, das el Carnotaurus änelabon plümis, distü elafs Theropoda famüla: Coelurosauria evolfölums. Plao, skin labon kedis bölas, kels gretikons lüodü bäkabom.
Sis degyel: 1990, el Carnotaurus pejonon lunomiko in kuliv pöpedik. Bal roulas veütik balid ona äbinon sökod yela: 1995 lekoneda: Jurassic Park: el The Lost World (Vol Peperöl) hiela Michael Crichton. In lekoned at, el Carnotaurus päbepenon as laböl (äs kameleon) fägi ad votükön köli omik ad nelogädikön in pödaglun - kelos no veräton. Do no äkompenon ün 1997 pö biomagodem stabü lekoned at, el Carnotaurus päjonon in nünömapleds anik stabü el Jurassic Park. El Carnotaurus äkompenon brefüpo pö biomagodem: Dinosaur Valley Girls (Jipuls Dinosaurafälida). In biomagodem votik: Dinosaur (Walt Disney), dinosaurs tel bida at ätatakons grupi gretik dinosauras planifidöl. Els Carnotauri biomagodema at äbinons gretikums ka nim jenöfik: ma gretot äsümons ad el Tyrannosaurus. El Carnotaurus jenöfik äbinon smalikum ka elaf Iguanodon: dinosaur veütikün biomagodema at. El Carnotaurus älabon rouli i pö biomagodem lulid sökoda: Land Before Time (Län bü Tim): ätatakon e tio ädeidon dinosauris yunik lul. Ävunon elis Tyrannosauri tel, ab änoyon in sean. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/27 redakön
Hiel Wolfgang Amadeus Mozart (Salzburg, 1756 yanul 27id -- Wien, 1791 dekul 5id) äbinom noatädan Lösteränik. Om e hiel Beethoven pacedoms binön noatädans gretikün vola. Äjafom noatädis love 600, kels pälisedons fa hiel Ludwig von Köchel, de nem kelana kömons els K.
Fat hiela Mozart äbinom musigan, kel äjonom ome musigömis e teorodi musiga pö cilüp oma. Hipul älärnom mu vifiko; äkanom lautön musigi büä puls ko bäldot oma äkanons penön. Somiko gudiki ävedom, das fat oma äsumom omi e söri oma zi yurop ad plösenön. Vü 1773 e 1777 Mozart ävobom in Salzburg. Ün 1777 älelöfädikom dö jiel Aloysia Weber, ab löf no äfloron. Vü 1777 e 1778 ätävom ini ä se Paris: äbinon täv neläbik, bi no ägetom vobodi e mot oka ädeadof us. De 1778 jüs deadam oka, Mozart älödom in Wien, kö änoatädom pluamanumi musigota gudikün oka. Ün 1782 ämatükom jieli Constanze Weber, sör jiela Aloysia.
Noatäds legretik oma ninädons: el „Eine Kleine Nachtmusik“ (K525); lops: „Le Nozze di Figaro“ (K492), „Don Giovanni“ (K527), ed „Die Zauberflöte“ (K620); els Symphony 40 (K550) e 41 „Jupiter“ (K551); el Clarinet Concerto (K622); el Piano concerto 21 (K467); el Sinfonia Concertante (K364); ed el Vesper „Laudate Dominum“ (K339).
Mozart äbinom flen gudik hiela Haydn, keli äkolkömom in Wien. Demü Mozart, Haydn äsagom: „Binom noatädan legretikün, keli sevob, u meniko u nemiko.“
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/28 redakön
Hiel Diego Rodríguez de Silva y Velázquez (1599 yunul 6id - 1660 gustul 6id), suvüno panemöl balugiko: Diego Velázquez, äbinom pänan Spanyänik ä lekanan veütikün in kur rega: Felipe IVid. Äbinom pänan pösodimik perioda: „barroco“ ed äveütom as pöträtipänan. Älödom in Litaliyän dü yel bal e lafik de 1629 jü 1631 diseinü täv e studam lekanotas. Ün 1649 dönu ätävom ini Litaliyän. Plä pänots mödik jenotas labü veüt jenotemik ä kulivik, äjafom i pöträtis mödik regafamüla Spanyänik, Yuropanas votik famik, e menas komunik, keninükamü i mastanavobot okik: Las Meninas (= Jipuls; 1656).
De prim tumyela 19id, vobotem ela Velázquez äbinon pated pänanes jenöfimik e magädimik, pato hiele Édouard Manet. Pos tim at, pänans nulädik votik, äs hiels Pablo Picasso e Salvador Dalí, äsi pänan Lingläno-Lireyänik: Francis Bacon ädönujafoms lobülo anis vobotas famikün oma.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/29 redakön
Elaf Californosaurus perrini („lasär di California ela Perrin“) äbinon liktiosaur: melaräptul fitafomik edadeadöl, se zemaston di Hosselkus (fin Triata: Carnian) in Kalifornän. Pesevon i me nems: Shastasaurus perrini e Delphinosaurus („delfinalasär“) perrini. Binon liktiosaur veratik (Euichthyosauria) primöfikün jünu sevädik. Kap ona labü snud lunik äbinon smalik leigodü ret koapa, äsä äjenon pö liktiosaurs primöfik äs elafs Mixosaurus e Cymbospondylus. Göb äblegon donio, äsä pö liktiosaurs ävolfölum; ba älabon i bäkafäini smalik. Ädabinon mödot smalik virebas fobäkik (45-50). Doataboms äbinons sirkafomiks e fägiks de ods, kelos ägivon flanafäines fomi klöpik.
El Californosaurus älabon lunoti mö mets 3. Äfidon fitis e melanimilis votik. Äs liktiosaurs votik, luveratiko neai ägolon sui län, ed ämoton in vat. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/30 redakön
Jiel Marilyn Monroe (pämotöl as Norma Jeane Mortenson, Norma Jeane Baker; 1926 yunul 1 in Los Angeles - 1962 gustul 5 in Los Angeles) äbinof dramatan premilabik ä genasümbol Lamerikänik. Äsevädof sekü skils fredadramatik e kom biomagodemik ofa; ävedof balan stelanas pöpedikün ün degyels 1950 e 1960. Ün fin kariera okik, ävobof lüodü rouls fefikum ed älabof benoseki anik. Äsufof ye läsetodis pö karier e privatalif dü yels lätik oka. Deadam ofik ebinon yegäd spekulama e plotateorodas.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/08/31 redakön
Blodef: Marx äbinon kvip pöpedik blodas-fredadramatanas, kels äplösenoms su städ, pö biomagodems e pö televid.
Pämotöls in zif: New York, blodef: Marx äbinädon me sons nütevanas yudik se Deutän (lomapük mota onsik äbinon dona-Deutänapük). Jiel Minnie Schönberg: mot onsik ikömof se Dornum in Lofüda-Frisän, e hiel Simon Marrix: fat onsik (kela nem poso pävotükon ad Sam Marx) pimotof in Alsace, atimo nog dil Deutäna ab anu dil Fransäna. Ävobom as skrädan. Famül älödon in ziläk ettimo pöfik: Yorkville ela Upper East Side zifa: New York, bevü ziläks Lireyänik, Deutänik e Litaliyänik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/01 redakön
Hiel Jean Nicolas Arthur Rimbaud (pronimag Fransänapükik: [aʁtyʁ ʁɛ̃ˈbo]; 1854 tobul 20 - 1891 novul 10) äbinom poedan Fransänik, in Charleville pämotöl. Flun omik in literat, musig e lekan nulädiks ebinon dulöfik ä dudranik. Älautom vobotis sevädikün oka bü ävedom teldegyelik; hiel Victor Hugo äbepenom omi as „el Shakespeare cilik“ - ed äklemom literati lölöfiko bü lifayel 21id oka (do äbleibom penön penedis dü lifüp lölik oka). El Rimbaud älabom lani nentakik: ätävom vemo da kontinäns kil bü deadam tusunik oka, mö mul läs bal pos motedadel 37id oka.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/02 redakön
El Isisaurus äbinon dinosaur finü Kretat. Äduton lü grup elafas Sauropoda (e pato lü famül: Titanosauria) ed älifon uto, kö anu topon Lindän.
Bid patedik: el Isisaurus colberti päbepenon primo as Titanosaurus colberti fa els Jain e Bandyopadhyay ün 1997, ab ägeton eli genus lönik oka ün 2003 danü els Wilson e Upchurch. Älabon särvigi brefik ä penditiki, äsi fobradis lunik, kelos sinifon, das ädifon vemo de els Sauropoda votiks. El Isisaurus sevädon stabü fösils gudikum, kas sevädon pluamanum elas Titanosauria: dil gretikün bomema onik ya petuvon.
Funigs in koprolits (ma jin) ela Isisaurus tikodükons, das äfidon bledis bimabidas anik, bi funigs at sevädons as parasits, kels näfätons bimabledi. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/03 redakön
Hiel Neil Alden Armstrong (1930 gustul 5 in Wapakoneta – 2012 gustul 25 in Cincinnati) äbinom läxlesilanafan, blufastirädan, niveraprofäsoran ä nafemastiradän Lamerkänik. Äbinom pösod balid, kel ägolom su Mun. Äflitom balidnaedo in lespad me levalanaf: Gemini 8 ün 1966, pö kel äbinom stirädan-lebüdan ed äjenükom, kobü stirädan: David Scott, yümami balid nafas tel in lespad. Flit telid (ä lätik) oma äbinon el Apollo 11, pö kel äbinom lebüdan, e kela zeil äbinon säboidam su Mun (päjenüköl tü 1969 yulul 20). Pö „bun gianagretik menefe“ famik oma, el Armstrong, kobo ko hiel Buzz Aldrin, änexanoms sui sürfat munik („The Eagle has landed“ = kvil ejolon, o. b. levalanaf stanon anu su mun) ed ävestigoms oni dü düps 2,5, du hiel Michael Collins äbleibom zünafön löpo.
El Armstrong binom gredatükäb nivera: Purdue. Büä ävedom lesilanafan, äbinom stirädan nafama Lamerikänik ed äkompenom pö Krig di Tsyiosenän. Pos krig at, ädünädom as blufastirädan Sperimäntöpa Flita Löpaspidik ela NACA: National Advisory Committee for Aeronautics (Netakonsälalef tefü Flitav), atimo sevädik as Flitavestigöp di Dryden, kö äjenükom flitis plu 900 me flitöms valasotik. As vestigastirädan, el Armstrong äkompenom pö proyegs: F-100 Super Sabre A e C, F-101 Voodoo e F-104A Starfighter ela Lockheed. Äflitom i me els Bell-X-1B, Bell X-, North American X-15, F-105 Thunderchief, F-106 Delta Dart, B-47 Stratojet, KC-135 Stratotanker e Paresev. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/04 redakön
Elaf Euhelopus äbinon dinosaur lurooda: Sauropoda se provin: Shandong in Tsyinän, kel älifon ün fin Yurata (Kimmeridgian, bü yels za 150-balions). Äbinon planifidaf gretik vetotü touns za teldegs.
Primo pänemon Helopus (siämü „marädafut“) fa el Wiman ün 1929, ab atos ya äbinon nem bödabida. Pävotanemon poso Euhelopus fa el Romer ün 1956. Dabinon planabid (gramen) labü nem ot; ab, ibä bids se els regna difik dalons labön nemi ot, Euhelops päzepon i pro dinosaur at. Bid patedik binon el Euhelopus zdanskyi, stabü fösils anu in Mused Fösilavik Nivera di Uppsala in Svedän. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/05 redakön
Hiel Johann Carl Friedrich Gauss (1777 prilul 30 - 1855 febul 23) äbinom matematan ä nolavan Deutänik, kel äkeblünom mödikosi jäfüdes distöfik, keninükamü numateor, statitav, diletam matematik, geomet difavik, lektinav, stelav e litav. Suvo sevädik as princeps mathematicorum (latin, kösömiko patradutöl as „Plin Matematanas“, do vöd latinik: „princeps“ kanon sinifön i „föfikünan“ u „veütikünan“) e „matematan gretikün sis Vönüp“, el Gauss äflunom levemo jäfüdis mödik matemata e nolava, e palelogom as balan matematanas flunilabikün volajenotema.
El Gauss äbinom cil letälenik, dö kela sagat cilüpik konots mödik dabinons. Iduinom datuvotis levolutöfik balid oma büä ärivom bäldoti yelas 18. Äfinükom voboti legduikün oka: el Disquisitiones Arithmeticae ün 1798 bäldotü yels te teldegbals, do no päpübon jü 1801. Vobot at äbinon staböfik pro numateor as jäfüd, kele ägivon fomi e binodi nog atimo dabinölis. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/06 redakön
.jpg)
Hiel Charles-Édouard Jeanneret-Gris, kel ävälom oke nemi: Le Corbusier (1887 tobul 6 - 1965 gustul 27) äbinom bumavan ä penan in Jveizän pämotöl, kel famom kodü keblünots okik utose, kelosi anu nemoy Bumav Nulädik. Ävedom sifan Fransänik bäldotü yels za kildegs.
Äbinom pionir pö studs teorik disina nulädik ed ädedietom oki ad labükön lifastipis gudikum lödanes zifas menafulik. Karierk omik ädulon degyels lul, dü kels bumots patädik oma päbumons da Zäneda-Yurop, Lindän, Rusän (e bumot bal in Nolüda-Merop, e nog bal in Sulüda-Merop). Äbinom i zifidesinan, pänan, skulturan, lautan e disinan möbas nulädik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/07 redakön
Hiel ,Lev Mükolayovüc (Levko) Revuzküy’ (Лев Миколайович Ревуцький) (Irjavez, 1889 febul 20id (8id) — Küyiv, 1977 mäzul 30id) äbinom noatädan, dugälavan e dajäfan sogädik Lukrayänik. Äbinom bal lelogädikas noatädanas Lukrayänik tumyela 20id. Yegäds e motivs Lukrayänik pledons rouli veütik in musig omik.
Pämotom in vilag: ,Irjavez’ in Lamporän Rusänik (nutimo in Lukrayän). Balido älärnom pianodami ko hiel ,Mükola Lüsenko’, ün 1907 äprimom ad studön gitis pö niver ela ,Küyiv’. Ettimo änoatom vobis balid oki pro pianod: sonati, preludis e valtis. Dü yels 1913–1916 ästudom i noatädavi ko hiel ,Reinhold Glier’. Pö stitods bofik – niver e musigakadäm – ägredätükom ün 1916. De 1924 äbinom tidan pö Musigastitod pro musig e dramat «Mükola Lüsenko» ed ün 1935 ävedom profäsoran pö musigakadäm in Küyiv.
Lif noatädana in Sovyätabalatam dü reigatim ela ,Stalin’ äbinon vemo fikulik e pos lukrüt japik tefü pianodakonsärt telid oka ün 1934 ämiedükumom noatädami. Timü Volakriga telid, de 1941 jü 1944, ädukom dilädi noatäda i musigateora pö musigakadäm tö ,Tojkent’ in Lusbekän. Pos fin kriga ägekömom ini Küyiv, kö ätidal jü 1960. De 1944 jü 1948 äbinom i presidan Balatama noatädanas sovyätik Lukrayäna. Dü yels 1947–1963 äbinom depütäb in Sovyät Löpikün Sovyätarepüblika sogädimik Lukrayänik. Ün 1969 Sovyät Löpikün Sovyätabalatama ägevon ele ,Revuzküy’ tituli «heroed voba sogädimik» ko Leninadekot e kön goldik «fög e yebaneif». Ädeadom in Küyiv bäldotü yelas 88. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/08 redakön
Hiel Howard Phillips Lovecraft (1890 gustul 20 - 1937 mäzul 15) se Providence, in tat: Rhode Island) äbinom lautan Lamerikänik literata magälik ä jeikika.
Vobod ela Lovecraft ätefon pato jeiki levalik: lif binon nesuemovik tikäle menik e leval binon binälo nemenik. Utans, kels steifülons ad tikön tikaviko, äsä hiheroeds omik, riskädikons ad lienetikön. Miteod ela Ctulhu, fa el Lovecraft päjäföl, edavedükon fovanefi fiedik, kel ägretükon mödoti konotas tefü binäds meninosüköl e tefü buk maleditik labü nol vönädik päproiböl: elot Necronomicon. Lebuks ela Lovecraft äbinons levemo badimiks ä künidimiks ed ätaons ta Litikam, Romatim e Krit. Heroeds ela Lovecraft kösömiko dagetons tadili gnosida müsterik medä timülo logedons lejeiki lejenöfa verik.
Do reidanef ela Lovecraft äbinon tefädiko smalik dü lifüp oma, repüt omik eglofon da degyels, ed anu palelogom kösömiko as balan lautanas literata jeikik flunilabikünas tumyela 20id, stedöfo e nestedöfo. Suvo paleigodom ko hiel Edgar Allan Poe.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/09 redakön
Elaf Erlikosaurus äbinon dinosaur se fin Kretata. Äduton lü famül: Therizinosauria. Fösils onik pätuvons in Mongolän.
Bid patedik: E. andrewsi päbepenon fa hiel Altangerel Perle ün 1980. Telnem at dekömon de nem diaba: Erlik in miteodem Mongolänik, e de nem fösilavana: Roy Chapman Andrews. Nolavans anik emobons, das el E. andrewsi ed elaf Enigmosaurus mongoliensis äbinons nimabid ot.
El Erlikosaurus äbinon röletaf nilöfik elafa Therizinosaurus; patöfs naatomik dinosauras tel at äsümons vemo ad ods.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/10 redakön
Hiel Jean-Paul Charles Aymard Sartre, sevädik balugiko as Jean-Paul Sartre (pronimag: [ʒɑ̃ pol saʁ.tʁ(ə)]; 1905 yunul 21 - 1980 prilul 15) äbinom filosopan ä lautan Fransänik (älautom dramatis e lekonedis), äsi krütan tumyela 20id, kela vobotem ämalon timädi (zänod tumyela). Lifüp omik as täläktan bolito jäfedik äkodon döbatis e krütis. Ai fiedik oke, ärefudom premis e dinitis valik, keninükamü i prem: Nobel pro literat ün 1964, keli Kadäm Svedänik igevon ome. Pösod lejäfedik e jafälik, sevädom i sekü vobotem okik, ledino sekü lautots filosopik atimo pakobüköls ön nem: dabinim, i sekü jäfed bolitik (nedetik) oka. El Sartre sevädom id as lifakompenan jiela Simone de Beauvoir.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/11 redakön
Hiel Ralph Midgley (Linglänapüko: [ɹæɫf ˈmɪʤli]) äbinom Guvan Volapükanefa (sekü dalebüd cifala Brian Bishop de 2006 yanul 1, nüm: 1). Sis yels plu 30 ejäfom me Volapük. Älautom tidodemis mödik Völapüka (vü kels: „Volapük pro alan“ e „Volapük jäfedik“, ed i famikün: „Volapük vifik“), äjafom eli “Flenef bevünetik Volapüka”, ed äpübom dü yels mödik gasedi: „Vög Volapüka“: gased atimik teik löliko papenöl in Volapük, kel epladulon „Sirkülapenädi“ büik oma. Äredakom eli “Vög Volapüka” jü novul yela: 2014. Jäfed lanälik oma emögükon pro pluamanum Volapükanas anuik studi e dalärni Volapüka. Lödom anu in Scunthorpe (Greta-Britän).
Äbinom guvan Volapükamufa sis yel: 2006. Id äbinom liman kadäma Volapüka de yel: 2007 (dönulifükam kadäma) jüesa 2015. Ün fin yela: 2015 äklemom calis valik okik pö Volapükamuf demü bäldot oka e fibikam logamafäga. Binom stimakadämal soga bevünetik Volapüka sis del balid dekula yela: 2015 ma dalebüd cifala: Hermann Philipps. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/12 redakön
Repüblikän komiyanas (süryeno: ,Коми Республика’; Rusänapüko: ,Республика Коми’) ü brefiko Komiyän binon repüblik itreigik in Fed Rusänik, topöl in miedän nolüdalofüdik Rusäna Yuropik, vesüdü belem: Lural. Sürfat Komiyäna binon kvadamilmets 416.774, ab pabelödon ledino fa mens 901.189: lödanefadensit binon mens 2,44 a kvadamilmet. Rufots, gretikün in Yurop, tegons plu 70% läna, ledino dila nolüdik ona. Za 7,7% läna binädon me maräds. Flumeds cifik in Komiyän binons el ,Pecora’ (nolüdäno) ed el ,Vücegda’ (sulüdäno).
Cifazif e zif gretikün Komiyäna binon ,Süktüvkar’ (lödanef: 235.006 ün 2010). Püks calöfik repüblika binon Rusänapük e süryen. Belödans rigik: komiy⸗süryenans fomons ledino 23% lödanefa repüblikäna; 65% lödanefa ona leduton lü net Rusänik.
Tü 1922 gustul 22id, pos fün Sovyätabalatama, ästiton „Ziläk itreigik komiy⸗süryenanas” (süryeno: Коми (Зыряна) асвеськӧдлан обласьт; Rus.: Автономная область Коми (Зырян)). Cifazif ziläka at ävedon zifil: ,Ust-Süsolsk’, kel pävotanemükon lü ,Süktüvkar’ ün 1930. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/13 redakön
Hiel Fernão de Magalhães (1480 (florüp) - 1521 prilul 27) äbinom melaletävan Portugänik, kel, ädünölo Regi Spanyäna, ästeifülom ad tuvön vegi vesüdik lü Siyop. Dü steifül at, äplöpom ad zünafön Tali balidnaedo. No äplöpom ye ad finükön tävi okik: pädeidom su Filipuäns, dü Komip di Mactan. Bi ädeadom vesüdü Pitanisuls (atimo Molukuäns), kelis ivisitom vesüdao dü tävs büik, ävedom balan pösodas balid, kels ätravärons lunetasirkis valik talaglöpa. Äbinom i balidan, kel ädugom vestigatävi vesüdio de Yurop lü Siyop, e kel ätravärom Pasifeani.
El Magalhães äbinom i Yuropan balid, kel ärivom Pasifeani vegü Melarovöp di Magalhães, fa om pätüvöl. Pamemom id as Yuropan balid, kel ärivom nisulemi atimo Filipuäns panemöli (tedans Larabänik ya ibinons us ed ijafons tedatefis ko nisulem at mö tumyels anik bü lükom ela Magalhães).
De nafans 270, kel idetävoms kobü el Magalhães, mans te 18 äplöpoms ad finükön zünafami talaglöpa ed ad genafön lü Spanyän. Pädugoms fa Spanyänan: Juan Sebastián Elcano, kel ävedom lebüdan letävanefa pos deadam ela Magalhães. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/14 redakön
Hiel Milan Kundera (pron: ['mɪlan 'kundɛra]) (1929 prilul 1 in Brno, Tsyegän) binom lautan se Tsyegän, kel elautom lebukis in Tsyegänapük ed in Fransänapük. Sevädom bu val as lautan lebukas: Leit Nesufovik Bina, Buk Smila e Glöma e Coged.
Pämotom ninü famül vemo kulivik zänoda-kladik hiela Ludvík Kundera (1891-1971): tidäb noatädana Leoš Janáček ä musigavan ä pianodan veütik in Tsyegän, dilekan Musigakadäma di Brno de 1948 jü 1961. Ätidom eli Kundera ad musigön me pianod. Poso, el Kundera ästudom musigav e musiginoatädami. Fluns e tefs musigavik kanons patuvön zi vobotem omik; igo anikna äpladon noatis ini vödem okik ad blöfön bosi. Lautan äfinükom zänoda-julüpi okik in Brno ün 1948. Ästudom literati e jönavi lä Stitod Lekanas Nivera hiela Charles; pos studayels bal ye älovepladom oki lü Stitod Biomagodemas Kadäma Lekanas Plösenik in Praha, kö balidnaedo äkomom pö tidods dilekama e vödemipenama biomagodemas. Ün 1950, pämütom nelaidüpiko ad ropön studi okik sekü kods bolitik. Pos gredätükam ün 1952, päcälom as spikädan dö volaliterat lä Kadäm Biomagodemas. El Kundera ädutom lü menäd Tsyegänas yunik, kels no jenöfo ibelifons Repübliki Tsyego-Slovakänik demokratik bükrigik. Tikamagotem onsik päflunon levemo fa Volakrig Telid e Koupam Deutänik; kludo, ün 1948, el Kundera, nog yunan, äslopikom Paleti Kobädimik Tsyegänik ettimo reigöli. Ün 1950 ye el Kundera, kobü lautan Tsyegänik votik: hiel Jan Trefulka, pämütom ad seditön se palet sekü „dunöf tapaletik“. El Trefulka äbepenom jenoti at in koned okik: Pršelo jim štěstí (Läb äreinon su ons, 1962), ed el Kundera ägebom jenoti as sid cifayegäda lekoneda okik: Žert (Cog, 1967). El Milan Kundera pädönuletom ini palet ün 1956, ab nogna päsemöfom ün 1970. El Kundera, kobü lekanans e lautans Tsyegänik votik äs hiel Václav Havel, äkompenom pö „Florüp di Praha“ yela 1968: period brefüpik fredima votastidik, kel fino pänosükon fa tatak militik Balatama Sovyätik ün gustul yela 1968. El Kundera äbleibom krütön kobädimi Tsyegänik, ed ädisputom fäkädiko ko el Václav Havel in gaseds, äsagölo, das valans äsötons blebön takediks, das „nog nek pafanäböpon sekü ceds okik“, e das „sinif Fluküpa di Praha ba obinon veütikum, ka ut Florüpa di Praha“. Fino ye el Kundera äklemon drimis okik ed äfealotädom lü Fransän ün 1975. Ebinom tatätan Fransänik sis 1981. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/15 redakön
.jpg)
Hiel Jean-Jacques Rousseau (1712 yunul 28 - 1778 yulul 2) äbinon filosopan, lautan, literatan ä noatädan Fransänik timü Kleilükam, kela filosop bolitik äflunon Levoluti Fransänik, volfami teoras veitacedik e sogädimika, äsi glofi netima. Me vobot omik: Lekoefs äsi penäds votik, ädatikom stüli oklifajenädik nulädik ed ästütom nitedäli tefü lönabinim, kel äblinon flukis okik in vobod tikanas vemo distöfikas, soäs hiel Hegel e hiel Freud. Lekoned omik: Julie, ou la nouvelle Héloïse (Jiel Julie ü jiel Héloïse nulik) äbinon balan lautatas sevädikün ä flunilabikünas tumyela 18id ed äflunon volfami romatima. El Rousseau äduinom i keblünotis veütik musige as teoran äsi as noatädan.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/16 redakön
Hiel Andrew Warhola, sevädikum as Andy Warhol (1928 gustul 6 - 1987 febul 22) äbinom lekanan Lamerikänik, kel älabom rouli zänodik pö muf sevädik as ,Pop art’ (= Lekan pöpedik). Pos karier benosekik as magodan tedik, el Warhol äfamikom da vol lölik sekü vob okik as pänan, as dilekan biomagodemas avant-garde (= sperimäntik), prodan musigasirkotas, lautan ä notidan, kel äkomom sogü grups vemo distöfiks, bevü kels löfans sütalifa, täläktans stümik, famikans se Hollywood e patritans liegik. Pösod ai pädöbatöl dü lifüp okik (vobots omik suvo pätatakons fa krütans as „suid“ u „dobälik“), el Warhol e vobotem omik ebinons yegäd dajonädas, bukas e dokümabiomagodemas mödikas sis deadam okik ün 1987. Palecedom valemo as balan lekananas veütikün tumyela 20id.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/17 redakön
Elaf Magyarosaurus äbinon dinosaur smalik lurooda: Sauropoda ün fin Kretata (Maastrichtian) uto, kö anu topon Rumän. Äbinon balaf dinosauras smalikün bevü els Sauropoda, lunotü mets te mäls. Pädadilädon in grup: Rapetosaurus famüla: Saltosauridae (= Titanosauridae) in studot brefabüik tefü elafs Titanosauridae fa jiel Kristina Curry Rogers.
Rets petuvons in topäd di Hunedoara, in Vesüda-Rumän. Primo as Titanosaurus dacus pänemöl (sekü els Dacii: belödans vönik Rumäna) fa Baonan Nopcsa ün 1915, poso pävotanemon ad Magyarosaurus dacus fa hiel von Huene ün 1932 sekü kods netabolitik, stimü pöp Macaränik (Magyar) ed i Rumänik (dacius).
El Magyarosaurus äkompenon pö näijenot telid televidasökod: Dinosaur Planet (Planet Dionsauras) ela Discovery Channel as dinosaur smalik, kel älifon su „Nisul: Hateg“. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/18 redakön
Hiel Ebbe Vilborg (pemotöl ün 1926 febul 14id, edeadöl ün 2018 dekul 30id) äbinom Sperantapükan ä Volapükan Svedänik (ävedom liman Diläda valemik feda Volapükaklubas ün 1947, ma Volapükagased pro Nedänapükans). Dokan filosopa ä tidan Vöna⸗Grikänapüka in niver di Göteborg, binom tidan nulikün Volapüka: edagetom diplomi okik medü dalebüd nüm: 1 yela 1961 de cifal: Johann Schmidt.
In Volapükamuf, el Vilborg no ädunom mödikosi pos daget tidanadiploma. As Sperantamufan ye binom vemo jäfedik. Liman ela UEA (Universala Esperanto-Asocio = Sperantafed valemik) sis 1945, äbinom delegito (= deputäb) du tumyel lafik. Äbinom i liman Sperantakadäma (1962–1971). De 1967 jü 1976 äredakom ed äpübom gasedi vüpükavik ä Sperantapükaviki: Fokuso (= fouk). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/19 redakön
Hiel John Milton (1608 dekul 9 – 1674 novul 8) äbinom poedan, döbatan ä sifadünan Linglänik. Vemo sevädik sekü konapoedot oka: Paradise Lost (= Parad peperöl), el Milton pazälom i sekü penot okik ta sänsur: el Areopagitica. Lunüpo pälecedöl poedan Linglänik süperikün, el Milton pätatakom fa hiels T. S. Eliot e F. R. Leavis zänodü tumyel 20id ed äperom dili popedi oka; ab ibä dabinons sogs e gaseds nolaviks mödiks pededietöls stude vobotema omik, benorepüt ela Milton blebon so namöfik anu, ün tumyel 21id, äs ün paset.
Pos deadam oka – e jü atim – el Milton ävedom yegädi lifajenädipenans paletik, kelos äfümedon cedi ela T. S. Eliot, das „lautots poedana votik nonik kanon so fikuliko palelogön teiko as poed, nes leceds godavik u bolitiks obsiks (...) nügolons taloniko.“ Ceds bolitik repüblikik e kred relik häretik, kobo ko „mekavöf“ sonemik poeda latinöfik fikulik oma, äfagükons eli Milton de reidans äs el Eliot. Too flun legretik poeda e pösodöfa omikas in menäds fovik (pato in muf romatimik) tikodükons, das man fa hiel Samuel Johnson pälecedöl as „repüblikan bietälik ä grobälik“ mutom palelogön balan lautanas e tikanas veütikün jenotema lölik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/20 redakön
El Sigma Draconis (σ Dra / σ Draconis) binon stel fagotü litayels 18,8 de Tal. Nem votik ona (no suvo pageböl) binon Alsafi (jiniko se vöd larabik: al-athafi siamü: kilfut pro kvisinam). Patuvon in steläd Sidrak (Draco) e labon litagreti jinik 4,68. Planets nonik jünu petuvons nilü on, e no dabinon stralam dönaredik tuik, kelos kanonöv malön stöfi züstelik.
In bukasökod dö el Honor Harrington, fa hiel David Weber, planet: Beowulf topon in stelasit ela Sigma Draconis, nilü vumahog.
In sökod rigik ela Star Trek (Lespadatävs), in jenot tiädü brein hiela Spock (Spock's Brain), binos sevädik, das in stelasit ela Sigma Draconis planets III, IV e VI dutons lü klad M e kanons stütön lifi menik; belödans elas II e IV no nog labon kaenalavi stelaflita, ed el VI belifon nü gladatimädi (ab ün pasetatim ästüton kulivi labü kaenalav vemo löpik). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/21 redakön
Elaf Preondactylus äbinon pterosaur labü göb lunik, kel älifon dü Triat uto, kö atimo binon Litaliyän. Pätüvon fa hiel Nando Buffarini ün 1982 nilü Udine in fälid: Preone eledas Alps Litaliyänik.
Ven pätüvon balidnaedo, stonablög (binü zemaston) labü fösil ela Preondactylus päbreikon ad dileds anik dü sesebam. Posä dönu päkobiopladon, ston pälavon e päklinükon, dat äblibon nüped. Bomem balid, pädäbreiköl, pätüvon ün 1984 dis tal mö mets 150-200. Älabon lunoti zimmetas 45, e luveratiko äbinon fidäd ravanima seimik bü yels 220-balion. El Preondactylus älabon tutis piramidafomik, o. b. labü tipot te bal a tut. Fid onik äbinädon me fits, näsäks u bofikafs; kluds, kels tutabinod onik kanon mögükön in tef at, nog padöbatons. Älabon flitämis brefik e lögis lunik. Bid at palelogon as primöfik bevü pterosaurs, do äbinon nendoto flitaf äfivolföl.
El Preondactylus äsümon ad röletaf onik: elaf Dorygnathus. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/22 redakön
Drachten binon vilag cifik komota: Smallingerland in provin Nedänik: Frisän. Labon belödanis za 44 800, e dabinons vobaplads za 22 000.
Drachten ädavedon ün tumyel 17id dub balam vilagilas: Noorder Drachten e Zuider Drachten, len flumedil: Drait ü Dracht. Topäd at äbinon liegik mö glunot; ad moveigön turbi de on pädagetöli ädavedon el Drachtster Compagnonsvaart. Poso ädavedons us i nafibumöps. Do binon gretik (ma züot binon top pabelodöl balid provina: Frisän), el Drachten no duton lü „zifs degbal di Frisän“. Drachten neai ägeton zifagitätis, klu binon jenöfiko vilag, do sekü gretot, dustod topik e düns notidik suvo panemon zif. Primü degyel 1950 vilag älabon belödanis za degmils. Ün 1950 päbumon us fabrik ela Philips; pos atos belödanef äpluikon vifiko.
Drachten topon len leveg A7 vü Heerenveen e Groningen, e len N31 lüodü Leeuwarden. Binon vilag gretikün Nedäna, kel no peyümon ko votiks dub trenaveig (pläamü trens lü dustodatopäds, trämavegs e distrenavegs). Dinäds at bo ovotikons dub bum trenavega: Zuiderzeelijn, vü Schiphol e Groningen. Drachten labon lutapofili: Vliegveld Drachten, kel büo äleduton lü Philips. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/23 redakön
Elaf Dimorphodon („tuts labü foms tel“) äbinon pterosaur gretota zänodik primü Yurat, bü yels 200-180-balions. Pänemon fa fösilavan: Richard Owen ün 1859. Nem onik tefon jenöfoti, das älabon tutis patedas tel pö maxüls okik, kelos binon seledik bevü räptuls. Fösils petuvons in Linglän. Jiel Mary Anning (1799-1847) äbinon famik sekü tüv fösila bal ela Dimorphodon (D. macronyx) in Lyme Regis, Dorset, Regän Pebalöl. Topäd at in Linglän duton anu lü Volagerotatops, ön nem: Jurassic Coast (Jol Yuratik).
El Dimorphodon älabon lunoti meta bal e flitämatenoti metas 1,2. Ya peblöfädos, das el Dimorphodon äbinon telfutaf, do futaretods fösilik pterosauras votik jonons goli folfutik su glun. Tuts e maxüls onik tikodükons, das, äs pterosaurs mödikün, äfidon fitis, do brefabüo nog pämobos, das äyagon länanimis smalik. Däsinans mödikün givons one „honedi“ brefik, sümiki ad ut bödas famüla: Alcidae. Cedü fösilavan: David Unwin, el Dimorphodon binon pterosaur primöfikün, kelosi kop klöpik ya tikodükon: pterosaurs ävolfölum älabons krästis. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/24 redakön
Hiel Filippus Johann Krüger (Nedänapüko: [fiˈlɪpɵs joˈɦɑn ˈkryːɣ̊ər]) pämotom ün yel 1911 tö Odoorn (Nedän). Pats dö dugäl oma no pasevons, ab klüliko äbinom man, kel istudom levemo, äsä blöfon lif e duins mödik oma. Äbinom pükavan e mödapükan. Äfünom eli Societas Polyglottica Universalis (Mödapükaklub Valemik) tö Amsterdam. Älabom nitedi vemo jäfediki tefü püks valasotik: vöniks, nulädiks, netiks e bevünetiks, pluamanumiks e nepluamanumiks.
Älärnom Volapüki ün yel 1937 ed ädagetom tidadiplomis kil jü yel 1951. Ün yel ot ävedom kadäman. El Volapükagased pro Nedänapükans äbinon periodagased soelik ettimik, ed ävedom redakan ona jü 1962, ün yel kelik dabük ifinükon. Äbinom flen gudik elas Johann Schmidt ed Arie de Jong. Pö deadam cifala Johann Schmidt, el Krüger ävedom cifal ün yel 1977. Äbinom cifal jü yel 1983. Ävobom mödiko, ab nenplöpo, ad dakipön mufi as pük e noganükam lifiks. Äsä ya ereidobs, Volapük isufom dämis mödik sekü bolit Deutänik. Ab anu, pos volakrigs, dins no äbinons äs büo. Ün yels balid Volapüka, mens no älabons televidi e tävi nejerik lü finots tala ad debätön okis; mens ettimik äjäfikons me stud, me reid, me duins. Ab anu, ün tim kovenikum, nited tefü püks bevünetik päfibükon. Cifalam ela Krüger päkaladon fa nepub kadäma e noganükama büik mufa; anu te bomem äreton.
To jäfäds laidik oma tefü püks votik, pato tefü tidam frisida, e to maläd dü degtelat lätik lifayelas omik, äpenom vödalisedis mödik vödas nulädik, büo no dabinölas in Volapük, äsi tidodemis anik. Ädeidom ün yel 1992 tö Amsterdam (Nedän). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/25 redakön
Elaf Fukuiraptor äbinom mitifidaf zänoda-gretik prima perioda: Kretat, kel älifon uto, kö anu binon Yapän. Fösilavans ätikons primo, das äbinon limaf grupa: Dromaeosauridae, ab pos stud fösilas kredons nu, das äbinon röletaf elafa Allosaurus. Pated binon bomem individa lunotü mets za 4,2. Lecedoy, das no äbinon daülik; daülafs bida at ba äbinons gretikums. Bomems votik se tuvöp ot äbinons ye yunafs nog smalikum ka pated (Currie ed Azuma 2006); smalikünaf älabon foldili lunota pateda.
Bid at äkodon kofudi anik pö tüv onik bi namakral onik päpölacedon as futakral elafa Dromaeosaurus. Nu palecedon as limaf primöfik grupa ela Allosaurus, ba sümik ad (ud otaf äs) bid Laustralänik ela Allosaurus. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/26 redakön
.svg)
Balatam sovyätarepüblikas sogädimik (B.S.R.S.), brefiko: Sovyätabalatam ü Balatam sovyätik äbinon tat fedik in Yurop e Siyop vü yels 1922 e 1991. Äbinon balatam fedik me deglul sovyätarepübliks binädöl, pädareigöl fa Rusän e päbüdöl stedöfo se Moskav. Stab Sovyätabalatama äbinon tikav kobädimi, ed ünü dul valik dabina okik, Sovyätabalatami äreigon Palet kobädimik Sovyätabalatama. Ädavedon sekü tobulalevolut yela 1917 in Rusän.
Pos Volakrig telid äprimon vafarön vü gretanämäds tel: balflano Tats Pebalöl e limans votik ela ,N.B.N.L.’, votaflano Sovyätabalatam e munädatats onik pebaböls ini Baläd di ,Warszawa’. Dü Kriga koldik flans bofik nenropiko ätädons odi me lemödots keredvafas ai gretikums. Ün degyel jölid reigasit kobädimik edästuron, kelos äkodon säbinädikami Sovyätabalatama, sodas sovyätarepübliks valik ävedons tats nesekidik.
Labü sürfat kvadamilmetas 22.404.223 Sovyätabalatam äbinon tat gretikün su vol valik. Ün yel 1988 Sovyätabalatami äbelödons mens 290.100.023. Cifazif onik äbinon Moskav. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/27 redakön
Saludan: Thomas Aquinas (zao 1225 yanul 28 - 1274 mäzul 7) äbinom pädan katulik Litaliyänik Dominiganaroda, filosopan ä godavan vönaoloveikoda skolik, sevädik as el Doctor Angelicus („dokan silananik“), Doctor Universalis („dokan valemik“) e Doctor Communis („dokan komunik“). Äbinom stütan klatädik veütikün godava natik ed äjafom juläli okik filosopa e godava.
El Aquinas palelogom in Glüg Katulik as pated pro utans, kels studoms ad vedön pädans (Lonem Kanunik, Can. 252, §3). Vobots, sekü kels äsevädikom, binons el Summa Theologica ed el Summa Contra Gentiles. Binom balan dokanas 33 Glüga e palecedom fa katulans mödik as godavan ä filosopan gretikün Glüga Katulik. Sekü atos, studastitods mödik penemons stimü om, kenininükamü Niver Saludana: Thomas: niver bäldikün nog dabinöl in Siyop.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/28 redakön
Elaf Nyctosaurus äbinon pterosaur famüla: Pterodactyloidea, sevädik kodü kranakräst plödakösömiko gretik ona, sümik ad ut röletafa onik: elaf Thalassodromeus brefabüo petuvöl. Nolavans anik emobons, das kräst at, sümik ad honed gianagretik, ba ästüton mitasaili pägeböl ad fasilükumön flitami pö fitisök. Fösils onik petuvons cifadilo in zänoda-vesüd Lamerikäna: topäd, kö dü Kretat ädabinon mel nedibik stäänik. Fösils balid no äjonons krästi legretik, ab te dili ona, sümiki ad kräst famik smalikum elafa Pteranodon.
El Nyctosaurus äbinon pterosaur teik, kel iperon „doatis“ kluvilabik oka, pläamü flitämadoat, kelos bo äfikulükon mufami onik su glun. Sekü atos nolavans anik cedons, das el Nyctosaurus älifädon cifadili tima onik äflitölo, e te selediko su glun. Pato def kluvas, me kels äkanonöv gleipön platotis, änemögükon grämi, u dakipi pö bimastamods, ele Nyctosaurus. El Nyctosaurus jiniko äläilifon posä röletaf onik: el Pteranodon idadeadon, e ba jü dadeadam gretik finü Kretat, bü yels 65-balion.
El Nyctosaurus äkompenon pö näijenots 1id e 6id sökoda: Prehistoric Park (Legad Rujenavik). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/29 redakön
_(cropped).jpg)
Hiel Stanley Kubrick (1928 yulul 26 – 1999 mäzul 7) äbinom biomagodemidilekan ä ⸗prodan Lamerikänik famik ä flunilabik, kel ägetom premis mödik (el ,Oscar’, el ,Bafta’ ed el ,Golden Globe’) e kel palecedom as balan gretikünas tumyela 20id. Ädilekom numi no pülik biomagodemas vemo pelelobölas ed i pekrütölas. El ,Kubrick’ ädistükom oki sekü kurat, me kel ävälom yegädis okik, sekü vobametod neviföfik okik, sekü distöf stülas biomagodemas okik e sekü pösodöf soelöfiloföl oka, ledino tefü biomagodems e lif it okiks.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/09/30 redakön
Hiel Rupert Kniele (1844-1911; Deutänapüko: [ˈruːpɛrt ˈkniːlə]) äbinom bal Volapükanas veütikün gloratima Volapüka. Älautom jenotemi balid Volapükamufa (Das erste Jahrzehnt der Weltsprache Volapük) ün 1889. Äbinom cif pro Vürtän, ed i presidan Länafeda Vürtänik. Pos krisid balid Volapükamufa (timü kongred di Paris), el Kniele äbleibom jelodön fiediko eli Schleyer e pükasiti omik ta palet hiela Kerckhoffs; pos yels anik ye äprimom ad stütön, ed igo i mobön, votükamis Volapükagramata. Ün 1895 äseditom de Volapükamuf; pos atos, neai äjäfom dönu me püks valemik.
Ün 1866, el Rupert Kniele se Betzenweiler äsludom, pos finükam studas okik in Niver di Tübingen, ad lomädikön in Schemmerberg, ävobölo as vunasanan. Primü 1882 äseivom Volapüki attimo nog tefädo sevädiki padana Johann Martin Schleyer di Litzelstetten, älärnom oni, ed äprimom sunädo ad propagidön oni. Tü 1882 mayul 11, päfünon „Volapükaklub” labü limans 15: step balid lüodü stitam „Länafeda Vürtänik” balid in Schemmerberg tü 1882 setul 12. Klub di Alberweiler ävälon eli Kniele presidani okik, dokani Johann Sauter (attimo padan in Aßmannshardt) presidani telid, tidani Jakob Ils kädani e padani di Alberweiler: Karl Müller sekretani. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/01 redakön
Elaf Ceratosaurus (= lasär honilabik, tefü hon - in Vöna-Grikänapük κέρας, κέρατος - su snud onik) äbinon dinosaur yagöl gretik dona-Yurata. Fösils onik petuvons in Topäd di Morrison (Nolüda-Merop), in Tanzania (Frikop) e ba in Portugän. Pats kaladik ona äbinons maxüls gianagretik labü tuts lamafomik, hon gretik ä lamafomik su snud, e telat honilas love logs. Föfalims äbinons nämiks ab brefiks, e nams älabons doatis fol. Hipaboms päbalons (synsacrum); i leskelaboms päbalons ko ods e ko el synsacrum, sümiko ad böds nulädik. Luveratiko ädabinon i ked stigädilas, u ba sailil, ve bäk.
Elaf Ceratosaurus pasevon se Stanöp Dinosaurik di Cleveland Lloyd in zänod tata di Utah (Lamerikän), e se Stanöp di Dry Mesa in Colorado (Lamerikän). Bid patedik, fa hiel O. C. Marsh pebepenöl, binon Ceratosaurus nasicornis. Bids pluik tel pebepenons pos brefüp, ün 2000, C. magnicornis e C. dentisulcatus. Bofikafs labons koapis nämikum, e pubons in klifs bosilo nulikum, kas el C. nasicornis. Bids votik, a.s. C. ingens, C. stechowi, e bid, kel ya pemänioton as C. meriani, se Portugän, pebepenons stabü mater no lölöfik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/02 redakön
‚Mo Xiang Tong Xiu’ (Tsyinänapüko: ‚墨香铜臭’) binon magälanem jilautana Tsyinänik. Lautof lekonedis ma literatabids: ‚danmei’ (konots dö lelöf bevü mans tel), ‚xianxia’ (sotül ela ‚fantasy’ ko binäds miteodava Tsyinänik). Primo änotükof penädis oka medü bevüresodatop literatavik Tsyinänik: „Zif literatavik: ‚Jinjiang’ ”. Latikumo lekoneds ofik pebükons e petradutons se tsyin ini püks difik.
Äsä jilautan enunof, magälanem ofik pestabon su vöds mota ofik. Jiel Mo Xiang Tong Xiu ävilof studön literatavi in löpatidöp, du mot ofa äslüdof dauti ad bejäfön konömavi. Mot äsagof, das „äsienof smeli niga in nam bal e smeli mona in votik.” El „Mo Xiang” (= 墨 香) sinifon eli „benosmel niga Tsyinänik”, el „Tong Xiu” (= 铜臭) labon sinifi: „mismel mona”.
Lautots fa ‚Mo Xiang Tong Xiu’ binons pöpediks in läns mödik plödü Tsyinän. Ma nüns statitik ela „Leodükam bukas ma pöped in Rusän”, toums pepüböl lekoneda: „Bened sülibelödanas” < eklülädons dutön lü buks lul mu päselöls ünü yelalaf balid ela 2022 (e ma statit valemik, e bevü muadapenäds). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/03 redakön
Jiel ,Rosa Luxemburg’ (Polänapüko: Róża Luksemburg; in Polän pämotöl pö famül yudik as ,Rosalia Luxemburg’; 1871 mäzul 5 - 1919 yanul 15) äbinof teoran ä filosopan Deutänik juläla hiela ,Marx’, äsi levolutan paleta pro livät Regäna Polänik, paleta: ,SPD’ Deutänik, e Paleta Sogädik Demokratik Nesekidik Deutäna.
Äfünof gasedi: ,Die Rote Fahne’ (Stän Redik). Posä palet: ,SPD’ ästüton kompenami Deutäna pö Volakrig Balid, äkefünof, kobü hiel ,Karl Liebknecht’, eli ,Spartakusbund’ (Fed ela ,Spartakus’): palet levolutik, kel poso ävedon Palet Kobädimik Deutäna. Fed ela ,Spartakus’ äkompenon pö volut di ,Berlin’ ün yanul yela 1919. Posä primo itaof ta on, el ,Rosa Luxemburg’ fino ästütof voluti at, kel pälepedon fa els ,Freikorps’ (keninükamü retans milita lampörik e grups näimilitik bolitadetik). Soäs tumats levolutanas bolitanedetik, el ,Rosa Luxemburg’ ed el ,Karl Liebknecht’ päfanons, pätomons e pädeidons. Sis deadam oksik, palelogons as martürans fa demokratans sogädimik e fa julälans ela ,Marx’.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/04 redakön
Belgän ü calöfiko: Regän Belgäna (Nedänapüko: Koninkrijk België, Fransänapüko: Royaume de Belgique) binon län in Vesüda⸗Yurop, kel topon len Nolüdamel ä miedon Nedäni, Deutäni, Luxämburgäni e Fransäni. Sürfat Belgäna mö kvadamilmets 30 528, läni belödons mens plu 11,5-balion ün yel: 2022. Lödanef binädon bevü votikans me Flanänans (55,09 %), Valonänans (31,50 %), Litaliyänans (1,95 %), Larabänans (1,85 %), Fransänans (1,10 %), Nedänans (0,97%), Deutänans (0,92 %) e Portugalänans (0,60 %). Lödanadensit binon mö mens 379,6 a kvadamilmet. Belgän labon pükis calöfik kil: Nedänapüki (za 60 % lödanefa), Fransänapüki (za 40 %) e Deutänapüki (za 0,7 %, in dil lofüdik läna).
Belgän binon tat fedik labü sit ze komplitik. Reigasit pestabon su „fedim telpovöf” sonemik. Balflano dabinon tat balatik, de kel jüds donikum semo sekidöns in portät tripas, pänsionas, malädisuras, gitäda, dinas foginik e r., votaflano Belgän binädon fagotaleikiko me fedaläns („ziläks”) kil: Ziläk Flanänik, Ziläk Valonänik e ziläk Cifazifa: ,Brussel’, e me komotanefs kil: komotanef Nedänapükik, komotanef Fransänapükik e komotanef Deutänapükik. Fedaläns bejäfons me dins stüki lönik teföls, a.s. komots, topädiguver, fotiguver, züamöp, feil, veig, nämet, lödam, vob e büsid. Komotanefs bejäfons me dins kulivik e pösodik, spot, dugäl, nolav, sanakäl e pük. Fedaläns e komotanefs alik labons daili lönik e reiganefi lönik. Ziläk e komotanef Flanänik labons daili kobädik, ab pöpadepütabs se ,Brussel’ no gitätons ad vögodön dö dins ziläki teföls. Dubo, Belgän labon dailis mäl (jenüfo: vel) e reiganefis mäl. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/05 redakön
Jiel Mata Hari, pämotöl as Margaretha Geertruida (Grietje) Zelle (1876 gustul 7 in Leeuwarden, Nedän – 1917 tobul 15 in Vincennes, Fransän) äbinof jidanüdan ä jinepuedan Nedänik, kel päcödetadeidof fa jütanef kodü vob pro neflen dü Volakrig Balid.
Margaretha Zelle pämotof in Leeuwarden, Frisän in Nedän, lä hiel Adam Zelle, dalaban hätiselidöpa, e jiel Antje van der Meulen, kels bofiks pimotons e pidugälons in Fridän. Ven älabof lifayelas 6, famül ofik äfealotädon lü Leiden. Ün 1891 mot ofik ädeadof e fat ofik äfailom. Bäldotü yels 18, el Margaretha ämatikof ko nafemafizir Nedänik: Rudolf MacLeod in Amsterdam. Äfealotädons sui Yafeän, kö älabons cilis tel. Son onsik ädeadom ün 1899 sekü venenam, jiniko fa dünan no pekotenüköl. Pos geköm lü Nedän, ämatiteilons ün 1903; el Rudolf äkipom dauti onsik. El Margaretha ädönumatikof ko hiel Theodore Wattson ed ämotof dauti labü nem Flora. Poso dönu ämatiteilof, ed äperof dauti sekü maläd nesevädik. Ün yel ot, el Margaretha äfealotädof ini Paris, kö ävobof, me nem: Lady MacLeod, as jevodimonitan in sirkud. Ävobof ottimo id as pated pro lekanans.
Ün 1905, äprimof ad sevädikön as jidanüdan stüla Löfüdänik. Ün tim et äsumof länemi: Mata Hari (kelos sinifon "Log Dela" – o. b. sol – in malay; Mata Malam, "Log Neita", binon mun.) Löfädiälik, manis mödik älabölo, koapi okik pleidiko äjonölo, labü kein e löfid teiks, das lüloganefs ofik äsi publüg valik päkonkerons, el Mata Hari älabof benoseki legretik sis del balid oka lä Musée Guimet tü 1905 mäzul 13. Äplösenof oki as jiplin se Yafeän labü blud kultanas Lindänik, jikel sis cilüp ästudof lekan danüda salüdik Lindäna. Ettimo ämogos alane labü pösodöf maifälik, lefredik ä vilälik ad datikön lifajenädi e dientifi ed ad plösenön onis benosekiko äsva äveratons, nen riskäd, das ek ökanon-la vestigön onis, ibä kosäds bevünetik pämiedükons fa kaenav no nog saidiko ivolföl. Päfotografof mödikna nemödo u leno piklotölo. Ägebof stüli lerotik at dü plösenams okik, kelos äkodon benoseki legretik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/06 redakön
Volapükamuf äbinädon primo te me nitedälans: Volapükaflens (‘Schleyer’ änemom so i yufanis valik, samo stütedanis, kels me mon okas ämögükons büki Volapükaliterata). Suno ye (ba dub flun dinitaleoda glüga romakatulik) äpubons dinits difik... Jenav onsik kanon pasökön se pads gaseda ela Schleyer: Volapükabled zenodik.
Poso cifal balid: Albert Sleumer ävotükom dinitanemis valik ma noms Volapüka perevidöl. Ün 1934 hiel Sleumer äleodükom dinitis valik tima di ‘Schleyer’ ön mod sököl (donikumo leigodü lised omik grups tel pebalons, sevabo: 1-ido) els “Cals e dinits klubis teföls” e “Dinits guverik”, e 2-ido) els “Dinits kadämik” e “Dinits nolavik no kadämiks”). Datuval it ün 1890 ämobom ad distidön sotis sümik dinitas, sevabo: 1-ido) nolavikis, 2-ido) guverikis (keninükamü cifam klubas), 3-ido) difikis. Jü yel 1906id dinits 42 (bi dinit donikün, efe julan, älabon nümi sökaleodik tefik) ya ädabinons (keninükamü labans köna di ‘Schleyer’), ab ‘Schleyer’ neföro ägevom lisedi lölöfik titulas valik, e num at jinon binön dotabik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/07 redakön
Hiel Cornelis Petrus Tiele, (1830 dekul 16id — 1902) äbinom godavan ä literatavan Nedänik. Vü lautots nolavik omik, el Vergelijkende geschiedenis van de egyptische en mesopotamische Godsdiensten (Jenav Peleigodöl relas Lägüptänik e Mesopotänik; 1872), ed i Geschiedenis van den Godsdienst (Relajenav; 1876, dabükot nulik ün 1891) petradutons ini Linglänapük, balid fa hiel James Ballingall (1878-1882), lätik fa Joseph Estlin Carpenter (1877) tiädü Outlines of the History of Religion (tradutod Fransänapükik, 1885; tradutod Deutänapükik, 1895). Tradutod Fransänapükik ela Relajenav päpübon ün 1882. Lautots votik ela Tiele binons:
- De Godsdienst van Zarathustra, van het Ontstaan in Baktrie, tot den Val van het Oud-Perzische Rijk (Rel hiela Zarathustra, sis daved in Baktriyän jü fin Lampörän Pärsänik, 1864), De Vrucht der Assyriologie voor de vergelijkende geschiedenis der Godsdiensten (Fluk Lasüriyänava pro Relajenav Peleigodöl, 1877; dabükot Deutänapüki ün 1878), Babylonisch-assyrische Geschichte (Jenav Babüloniko-Lasüriyänik, toums tel, Leipzig, 1886-1888), e Western Asia, according to the most Recent Discoveries (Vesüda-Siyop, ma tüvs brefabüikün, London, 1894). Äbinom i lautan yegeda: „Rels“ dabükota 9id ela Encyclopædia Britannica. Toum predas ela Tiele äpubon ün 1865, e konlet poedotas omik ün 1863. Äredakom ün 1868 poedotis hiela Petrus Augustus de Genestet. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/08 redakön
Hiel Ismail Kadare (1936 yanul 28) binom lautan Lalbanänik sevädik in vol lölik. Ün 1992, ägetom premi: Prix mondial Cino del Duca; ün 2005, ägetom premi: International Booker Prize. Sis 1990 edilom timi okik vü Fransän e Lalbanän.
El Ismail Kadare pämotom in Gjirokastër, Lalbanän, ün 1936. Ästudom jenavi e pükavi in Niver di Tirana, e poso in Stitod Literatik Maxim Gorki in Moskva. Ün yels 1960, vobots omik äbinons patedik pro period Jenöfima Sogädimik in literat Lalbanäna. Ün 1990, sunädo bü fin kobädima in Lalbanän, el Kadare äbegom lasili in Fransän. Dü tim at, älesagom, das „diktor e literat veratik no kanons dabinön kobo... Lautan binon neflen natik diktorana.“
Ceds difons tefü mög, das el Kadare äbinom neflen veratik u stütan tata dü yels kobädima. El Kadare ya anna ätaspikom cedi, das ibinom neflen tata. As sam, dü telspikot in el "TV Klan" Lalbanänik ün novul yela 2006:
- Blendi Fevziu: Söl Kadare, ya esteifülol-li ad plosenön oki as neflen tata, ifi te yufü pösods votik?
- Ismail Kadaré: Leno. Votikans äsagons osi, ed äkanob dunön nosi ven ek äpenon: Hiel Ismail Kadaré: neflen famik tata... (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/09 redakön
Elaf Elaphrosaurus äbinon mitifidaf fina Yurata (bü yels za 145-balions) se Tansanän (Frikop). Jäfüdisavans no sevons fümiko, lio kap onik älogoton, bi kran onik neai pätuvon. Elaf Elaphrosaurus äduton luveratiko lü grup elafas Ceratosauria ed älabon luveratiko lunoti metas za luls. Pätuvon in Beds di Tendaguru in Tansanän, kö pätuvons i fösils elafas Brachiosaurus, Allosaurus, e Kentrosaurus, bevü votikafs. Utos, kelos sevädon dö el Elaphrosaurus, stabon su bomem ti lölöfik de Beds di Tendaguru. Äbinon dinosaur slenik, labü särvig lunik, jiniko ad sebön ini fünamit. Bomems vemo nemödiks pätuvons in topäd at; ut ti lölöfik ela Elaphrosaurus äbinon tüv seledik. Bi bomem at no labon kapi jenöfik, kap in däsinots ela Elaphrosaurus stabon su ut elafa Velociraptor. Röletaf leafrosaura (u ba bid ot) petuvon in Fomem di Morrisson in Nolüda-Merop. Ven älifon, älabon luveratiko lunoti metas lul, ba geiloti metas 1,5 jü hip, e vetoti milgramas za teltumas. Kodü lögs lunik ona, nolavans anik cedons, das ba äbinon lönaf vifikün Yurata. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/10 redakön
Hiel Immanuel Kant (1724 prilul 22 - 1804 febul 12) äbinom filosopan Deutänik tumyela 18id se zif Preusänik: Königsberg (atimo Kaliningrad in Rusän). Palecedom as balan tikanas flunilabikün Yuropa atimik finü Kleilükam. Lebuk veütikün oma: el Kritik der reinen Vernunft (Krüt Täläkta Rafnik) äflunon levemo jenotemi filosopa e metafüda nulädik.
Noe sevav, abi südav peflunon fa el Kant dub stabavobot omik: Kritik der praktischen Vernunft (Krüt Täläkta Plagik), äsi jönav dub el Kritik der Urteilskracht (Krüt Cödäla). Me vobots at, äsi me penäds votik dö filosop rela, gitava e jenava, el Kant äjafom logami nulik filosopa, kel flunon jünu ün tumyel 21id döbatis tefik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/11 redakön
Konletateor binon teorod matematik konletas, kels magons grupis yegas nedabinotik. Keninükon suemodis balugik aldelik penüdugöl in stabajul: grups yegas, binets grupas at ed i dutöf lü grups at. Ma fomims matematik atimik mödikum, konletateor labükon püki, in kel yegs matematik pabepenons. Binon (kobü tikav e predikatakalkulav) bal stabas xiomik matemata , dälölo yeges matematik ad pabumön kuratiko de binets nenmiedetik: „konlet“ e „dutöf lü konlet“. Binon ito donajäfüd matemata ed i ziläk jenotagik vestiga matematik.
Ma konletateor balugälik, konlets panüdugons e pasuemons medü suemod - as klülik palelogöl - konletas as yegagrups palelogöl as löls. In konletateor xiomik, suemods: „konlet“ e „dutöf lü konlet“ pamiedetons nestadöfiko, medü xioms primik semik, kels lisedons e bepenons patöfis onsik. Ma suemam at, konlets e dutöf lü konlets binons suemods staböfik äs püns e liens in geomet ela Eukleides, o. b. no pamiedetons stabü binets votik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/12 redakön
Hiel Ludwig Josef Johann Wittgenstein (1889 prilul 26 - 1951 prilul 29) äbinom filosopan Lösteränik, kel ävobom ledino pö stabasuemods tikava, filosop matemata, filosop tikäla e filosop püka. Flun omik ebinon veitöfik; palelogom valemo as balan filosopanas veütikün tumyela 20id.
Bü deadam okik bäldotü lifayels 62, buk teik fa om pipüböl äbinon el Tractatus Logico-Philosophicus. Buk votik tiädü Vestigams filosopik, pö kel el Wittgenstein ävobom dü yels lätik oka, päpübon pos deadam omik. Lebuks votik at palelogons as vemo flunilabiks tefü jäfüd: filosop diletamik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/13 redakön
Elafs Spinosauridae fomons famüli dinosauras nekösömik grupa Theropoda. Limafs famüla at äbinons nomiko gretiks, ägolons telfuto, ed äyagons me krans yunik krokodöfik labü tuts kounafomik. Tuts föfik äklienons plödio, kelos ägivons nimes at logoti kaladik. Nem grupa at mänioton binodi sailafomik vemo logädiki, kel patuvon su bäk bidas pu anikas. Geb saila at nog padöbaton, ab ma pläns popätik ba pägebon as vamotinomükian, ud ad mojeikön tatakafis mögik.
Els Spinosauridae valik äpubons dü Kretat e, klülädü seled fösilas, neai ämödikons vemo. Fösils onsik petuvons in Frikop, Yurop, Sulüda-Merop e Siyop.
Famül: Spinosauridae pänemon fa hiel Ernst Stromer ün 1915 pro el genus teik: Spinosaurus. Famül pägretükumon, posä röletafs nilik elafa Spinosaurus pätüvons. Miedet kladimik balid elas Spinosauridae pägivon fa hiel Paul Sereno ün 1998 („Elafs Spinosauridae valiks, kels binons nilikum ele Spinosaurus, ka ele Torvosaurus.“) (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/14 redakön
.jpg)
Hiel Johann Wolfgang von Goethe [joˈhan/ˈjoːhan ˈvɔlfgaŋ fɔn ˈgøːtə]; 1749 gustul 28 - 1832 mäzul 22) äbinom lautan Deutänik. Hiel George Eliot älecedom omi „literatan[i] gretikün Deutäna (...) e modatälenan (polümat) veratik lätik su tal älifölo.“ Vobots ela Goethe tefons jäfüdis mödik: poed, dramat, literat, godav, humenim, nolav e pän. Vobot gretikün ela Goethe, palecedöl valemo as bal sömitas volaliterata, binon poedot dramatik teldilik: Faust. Literatots sevädik votik ela Goethe keninükons poedotis mödik oma, lekonedi penedik: Lieds yunana: Werther ed el Bildungsroman (= dugälalekoned): Dugälam hiela Wilhelm Meister.
El Goethe äbinom balan pösodas veütikün literata Deutänik finü tumyel 18id e primü tumyel 19id: timäd Litükama, Dasenäla (Empfindsamkeit), ela Sturm und Drang, e Romantima. As lautan vödema nolavik: Teorod Kölas, äflunom hieli Charles Darwin tefü planafomav. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/15 redakön
Hiel Leonhard Paul Euler (1707 prilul 15 - 1783 setul 18) äbinom matematan ä füsüdan Jveizänik, kel älifädom dili gretikün lifüpa okik in Rusän ed in Deutän.
El Euler äduinom tüvotis veütik in jäfüds vemo difiks äs difakalkul e gräfateor. Änüdugom i mödikosi jäfüdavödedas e malatema matematik nulädik, pato tefü diletam matematik, soäs suemod sekäta matematik. Sevädom i sekü vobod okik tefü mufav, litav e stelav. El Euler palelogom as matematan veütikün tumyela 18id ed as balan gretikünas jenotema lölik. Äbinom i balan fluköfikünas: vobotem lölöfik oma fulükon toumis (foldilfliodik) 60-80. Konsäl hiele Pierre-Simon de Laplace pegivülöl notodon gudiko veüti fluna ela Euler: „Reidolsöd eli Euler, reidolsöd eli Euler, binom mastan obas valik.“.
Logod ela Euler kanon palogön su bankazöt 10-franik Jveizänik, äsi su penedamäks Jveizänik, Deutänik e Rusäniks mödiks. Planetül: 2002 Euler pänemon stimü om. Pazälom fa Glüg Lutärik ma Saludanakaled onik ün del 24id mayula. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/16 redakön
Hiel Marco Polo (1254 setul 15 - 1324 yanul 9) äbinom tedan ä letävan di Venezia (ettimo republikän), kel äfamikom sekü tävs lunüpik oma, in buk: Il Millione („Balion“ ü „Tävs hiela Marco Polo“). El Marco Polo, kobü fat okik: Niccolò e ziom okik: Maffeo, äbinom balan Vesüdänas valik, kels ätävons ve Veg Sadinik lü Tsyinän (keli änemom Cathay, sekü nem pöpa: Khitan) ed ävisitons el Khan Gretik Lampöräna Mongolänik: hiel Kublai Khan: posson hiela Genghis Khan.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/17 redakön
Elaf Chilantaisaurus („lasär di Ch'i-lan-t'ai“) äbinon dinosaur lefamüla Megalosauroidea prima Kretata Tsyinänik. Bid patedik, C. tashuikouensis, päbepenon fa hiel Hu ün 1964. El Hu äcedom oni limafi grupa: Carnosauria, luveratiko röletafi elafa Allosaurus, ab studs posik äjonons, das binon jenöfiko balaf elas Megalosauridae, ba limaf primöfik famüla: Spinosauridae (Sereno, 1998; Chure, 2002; Rauhut, 2001). Bids votik anik pebepenons stabü fösils vemo nemödiks. Chilantaisaurus? sibiricus pebepenon nesaidiko; rölet onik no kanon pafümedön (Chure, 2002). Chilantaisaurus? maortuensis binon bo limaf primöfik elafas Coelurosauria, bai Chure (2002) e Rauhut (2001). Boms anik ele Chilantaisaurus? zheziangensis pegivülöls äkömons jenöfiko se bomem dinosaura grupa: Therizinosauria, ba dinosaur ut, kel miedeton bidi: Nanshiungosaurus. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/18 redakön
Hiel Franco Zorda (1868 setul 13id - 1892 febul 11id) äbinom Volapükan Litaliyänik se Milano.
El Zorda pämotom tü 1868 setul 13. Ävisitom julis kaenik; ün 1888 ävedom donaliötan in Rejimän Lalpik 5id, ed ün 1890 kälädan Gasinafabrika di Milano. Tü 1890 tobul 8id ämatikom ko lädül: Anitta Marelli. Äbinom i Volapükan lanälik. Kobü hiel Luigi Cappello, ävobom as redakan gaseda: Nunal nulik. Äbinom i sekretan Komitanefa Volapükafeda Litaliyänik.
Tü 1891 setul 24id ävedom fat jipula: Fernanda. Pos muls te luls ye ädeadom sekü breinaskinaflamat, bäldotü yels te 23. Bai lesag flena okik: Luigi Cappello, el Zorda, dü timüls lätik oka, vobedü fif, äsagom ömna: volapük! Bergamo! (ibä ün tim et ämutomöv primön tidodemi Volapüka in zif at). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/19 redakön
Polab (Wenske, Slüvensťĕ, Vensťĕ, Pülabsťĕ) binon pük vesüdaslavik edadeadöl, kel päspikon in nolüdalofüd Deutäna atimik vü flumeds: ,Elbe’ ed ,Oder’. Kobü Polänapük e kasub pük at duton lü grup lehitik pükas slavik. Lofüdü ziläka spikanas polaba, za ve lien de ,Wittenberg’ jü ,Berlin, ätopon pükaziläk särbyovanas, kels äspikons votiki püki vesüdaslavik.
Motapükispikan lätik polaba, jiel ,Emerentz Schultze’ < se vilag: ,Dolgen’, ädeadof bäldotü 88 ün yel: 1756. Sekü lofüdikolunam Deutänik pük topäda ävedon Dona⸗Saxänapük. Jü prim tumyela XVIIIid polab pädemon töbo, ab ün yel: 1717 äpubon ,Collectanea Etymologica’ hiela ,Gottfried Wilhelm Leibniz’, kel äninädon vödaliseda e vöďemi in polab. Ye vödemakonlet stäänikün binon el ,Vocabularium Venedicum’ (1705) fa pädana: ,Christian Hennig von Jessen’. Valodo vöds mö 2800 eloveökons. Peloveükons i pleks ömik, gamakanit bal e pöpakonads ömik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/20 redakön
.jpg)
Hiel Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni ü balugikumo Michelangelo (1475 mäzul 6 - 1564 febul 18) äbinom pänan, skulturan, bumavan, poedan ä kaenal Litaliyänik dü Dönuliföfikam. Do no äduinom mödikosi plödü lekans, tälen omik pö jäfüds votik, kelis lunomiko äbejäfom, äbinom so vemo gretik, das suvo palecedom as lisitan votik dinita: Man Dönuliföfikama patedik, kobü hiel Leonardo da Vinci.
Prodam ela Michelangelo pö jäfüd alik dü lifüp lunik oka äbinon gianagretik; if logoy mödi penedas, däsinotas e memotas nog atimo dabinölas, suemoy, das binom lekanan gudiküno pedokümöl tumyela 16id. Tels vobotas sevädikün oma: elot Pietà ed elot David, päskulturons büä ärivom bäldoti lifayelas kildeg. To ced negönik oka tefü pän, el Michelangelo äjafom telis vobotas flunilabikün jenotema lekana Vesüdänik: „Jafam“ su nufed e „Cödam Lätik“ su völ latara Temüla: „Sistina“ (di „Sixtus IV“: papal) in Roma. Poso ädisenom Leglügi Saludana Petrus, leigo in Roma, ed äkodom levoluti pö bumav klatädik medü datuv gianasökaleoda lukölümas.
Äsä pötos pö stad balik ela Michelangelo, lifajenäds tel päpübons tefü om nog dü lifüp omik. Bal onas, fa hiel Giorgio Vasari päpenöl, ämobon, das el Michelangelo äbinom sömitamapün lekanaduina lölik sis prim Dönuliföfikama: leced, kel päzepon fa lekanajenavans mödik dü tumyels. Dü lifüp omik suvo pänemom Il Divion („Godöfan“): näinem lönedik sekü sen lanöfik vemik oma. Bal patöfas, keli timakompenans omik ästunidons muiko pö om, äbinon el terribilità (= jeiköf): sen sublima dalestümi kodöl. Steif lekananas posik ad sümädön stüli vemo pösodiki ä lefäkiki ela Michelangelo ädavedükon mufi gretik fovik lekanajenotema Vesüdik pos Dönuliföfikam löpik: Manierim. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/21 redakön
Elafs Ceratosauria fomons luroodi dinosauras rooda Theropoda, pemiedetöli as grup elas Theropoda valik, kels labons büani nulikum kobü el Ceratosaurus, kas kobü böds. Atimo no nog dabinon lised valemo lonöföl bidas valik, u patöfas kaladik elas Ceratosauria. Ma teorod semik, els Ceratosauria keninükons dinosauris sököl Yurata e Kretata: Ceratosaurus, Elaphrosaurus e Abelisaurus, cifadilo pätuvöls su lafasfer sulüdik. Büo, päkeninükons vü els Ceratosauria i elafs Coelophysoidea (Coelophysis, Dilophosaurus e r.), ätikodükölo difikami büikum elas Ceratosauria de els Theropoda votik. Studs nulikün ye ejonons, das els Coelophysoidea no fomon kladi kobü els Ceratosauria votik, e kludo mutons paplödakipön. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/22 redakön
Hiel Albert Einstein (1879 mäzul 14 – 1955 prilul 18) äbinom füsüdan teorik, kel pämotom in Ulm, in Deutän. Sevädom ledino sekü tefädateor omik e pato sekü leigät masata e nämeta, E = mc2. El Einstein ägetom ün 1921 premi: Nobel demü füsüd „sekü düns oma Füsüde Teorik, e pato sekü datuv lona vobeta lita-lektrinik.
Bevü keblünots mödik ela Einstein füsüde veütons ledino teorod patik tefäda, kel äbalon mufavi e lektrinamagnetimi, äsi teorod valemik tefäda, kel äblünon prinsipi tefäda ini stud mufa no balfomika, kelos äjafon teorodi nulik vetotanäma.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/23 redakön
Hiel William Butler Yeats (pronimag: [ˈjeɪts]; 1865 yunul 13 - 1939 yanul 28) äbinom poedan ä dramatavan Lireyänik, ä balan pösodas veütikün literata tumyela 20id. Äflunom levemo Dönuliföfikami literatik Lireyänik, e kobü läd: Gregory e hiel Edward Martyn äfünom eli Abbey Theater, kela cif äbinom dü yels balid ona. El Yeats äbinom telna senatan Lireyänik. Ün 1923 ägetom premi: Nobel literata sekü vobotem okik, keli komitetanef prema äbepenom as „poed süperik, kel me fom löpa-lekanik notodon lanäli neta lölik.“ El Yeats palelogom valemo as balan lautanas nemödik ut, kelas vobots gretikün päfinükons pos get prema: Nobel; vü vobots at binons: The Tower (Tüm; 1928) e The Winding Stair and Other Poems (Tridem Skrubätik; 1929).
El Yeats pädugälom in Dublin, ab älifädom cilüpi okik in Sligo. Ästudom poedi dü yunüp okik, e de bäldot yunik änitedälom tefü konäds Lireyänik e koult. Yegäds at patuvons in dil balid vobotema omik, zao jü fin tumyela 19id. Poedabuk balid oma päpübon ün 1889, e poedots lürigik at päflunons fa hiel Edmund Spenser e hiel Pery Bysshe Shelley, äsi fa lürig poedas Blodefa bü-Rafaelik. De 1900, poed ela Yeats pianiko ävedon kopikum ä jenöfimikum, nen loveikim yunüpa omik, do äbleibom nitedälön in maskars kopik e lanöfik ed in teorods sirkamufik lifa. Dü lifüp okik, el Yeats älasumom lecedis bolitik distöfik, keninükamü, ma vöds krüta: Michael Valdez Moses, „uts netimana tuik, veitacedana klatädik, dakipiälana stifälik e nosimana milyelimik“. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/24 redakön
Elaf Chuandongocoelurus ([ˌtʃwanˌdoŋgosiˈlurəs] - Chuandong in provin Sichuan, Tsyinän, e vöds Vöna-Grikänapükik: κοίλος „kevöfik“ ed οὑρά „göb“) äbinon ba dinosaur lurooda Theropoda (ba grupa: Ceratosauria, u grupa: Coelurosauria), sevädik stabü bomem no lölöfik petüvöl in Sichian (fomam zänoda-Yuratik Xiashaximiao, dil fomama Dashanpu). Bid teik ela genus at binon: Chuangdongocoelurus primitivus. If ädabinon, el Chuandongocoelurus äbinon mitifidaf smalik ä telfutik. Ab fösilavans anik cedons oni dotiki, e leigo cedons vödi: Chuandongocoelurus eli nomen dubium.
Bomem (bid patedik CCG 20010) binädon, vü votiks, me virebs anik särviga, bäka e göba, skapular no lölöfik, hipaboms (els ilium, pubis e ischium) no lölöfiks, lögaboms (els femur, tibia, fibula) ed i futaboms (els Astragalus, Calcaneum e teanaboms anik). Lunot dinosaura at patäxeton mö mets 2,4, e vetot mö milgrams 12. Pats anik virebas jonons ye, das boms at ädutons lü dinosaur no daülik, o.b. no ifigloföl. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/25 redakön
Süktüvkar (süryeno e Rusänapüko: Сыктывкар; [sɪktɪfˈkɑːr]) binon zif in dil nolüdalofüdik Rusäna Yuropik, cifazif ä zif gretikün Repüblikäna komiyanas äsi zän zifaziläka: ,Süktüvkar’. Topon len jol nedetik flumeda: ,Süsola’, nefagü seflum flumeda: ,Vücegda’, milmets za 1360 mo ,Moskva’. Sürfat zifa binon kvadamilmets 152. Zifi äbelödons mens 235.006 de netäts veldeg, bevü kels 66,0% äbinons Rusänans e 25,9% äbinons süryenans.
Zif päfünon ün yel 1586 äs lomädüköp smalik: ,Ust-Süsola’. Ün 1780 pävotafomon fa jizar: ,Katarina Gretik’ ad zif, ätimo fa 1700 mens päbelödöl, ä pävotanemükon ad ,Ust-Süsolsk’ sinifü: „zif len ,Süsola’”. Jenöfo äbinon mödadilo xilöp. Ün 1913 zif älabon belödanis plu 5600, de kels 95% äbinons süryenans. Siso äprimon daglöfön vifiko e Rusänans mödik äfealotedons usio. Ün 1921 ,Ust-Süsolsk’ ävedon cifazif nulika Ziläka itreigik komiy⸗süryenanas äd ün 1930 pävotanemükon ad ,Süktüvkar’, kelos sinifon „zif len ,Süsola’”, de ,Syktyv’ e ,kar’ („zif” e ”,Süsola”» in süryen). Ün 1936 ,Süktüvkar’ ävedon cifazif Sovyätarepüblika sogädimik itreigik komiyanas, kel pos säbinädikam Sovyätabalatama pävotanemükon lü Repüblikän komiyanas.
El ,Süktüvkar’ labon lutapofi bevünetik, ferodarutavegastajoni e niveri (sis 1972). Nutimo binon zänod dustodik, kulivik e nolavik veütik in dil nolüdavesüdik Rusäna. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/26 redakön
Elaf Gasosaurus (tsyin: 气龙属) äbinom dinosaur grupa: Tetanuridae, kel pätüvon in ,Dashanpu’, Tsyinän. Nem nolavik, labü sinif: „bänsinalasär“, dekömom de bänsinakompenät, kel itüvon fösilöpi di ,Dashanpu’ in provin: ,Sichuan’, nu sevädik as Fomam di Dona⸗,Shaximao’. Dinosaur at älabon logis nämik ab bradis brefik; maxüls nämöfik ona jonons, das äbinon mitifidaf. Älabon lunoti metas 3,5-4, geiloti metas 1,3, e vetoti milgramas za 150; äbinon kludo dinosaur zänedöfik. Vestigans anik ye mobons, das veitot onik äbinon mö milgrams plu 400, ibä sevoy vemo nemödikosi dö dinosaur at. Älifon dü zänoda⸗Yurat, bü yels za 164-balions. Klülädü dinosaurs votik grupa: Tetanuridae, luveratiko äyagon in grups.
Fösils balid (e jünu teiks) pätüvons ün 1985, dü bumam bänsinavoböpa. Fösils at pelasumons as patediks pro bid: Gasosaurus constructus fa fösilavans: ,Dong Zhiming’ e ,Tang Zilu’. Jünu fösils nog nemödiks pedagetons; pats kuratik no sevädons. Kran nonik petuvon jünu. Fösilavans anik emobons, das elafs Gasosaurus e Kaijiangosaurus ba dütons lü bid ot. I rölet ko el Megalosaurus ya pemobon. Do mödikumans vilöfo pladons eli Gasosaurus ini grup elafas Carnosauria, votans kredons, das binon limaf grupa: Caelurosauridae, e ba muton papladön la stab it grupa at. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/27 redakön
.jpg)
Hiel ,Edgar Alexis Robert de Wahl’ ü ,von Wahl’ (pämotöl 1867 gustul 23 in ,Olviopol’ (Lampörän Rusänik), ädeadöl 1948 mäzul 9 in ,Tallinn’ (Balatam Sovyätik)) äbinom tidan, matematan ä pükavan Lestiyänik tribüta Baltik⸗Deutänik, sevädik se mekavapük pedatiköl fa om, sevabo el ,Occidental’ (latikumo pävotanemöl ad ,Interlingue’).
El ,Von Wahl’ pämotob tö ,Olviopol’: vilag in provin: ,Herson’ in Lukrayän nutimik. Ästudom in ,Sankt-Peterburg’ ed älifädom pluamadili lifa okik in Lestiyän. Primiko el ,Von Wahl’ äbinom Volapükan. Latikumo äbinom balan gebanas balid Sperantapüka, ab pos yels mödik älüvom Sperantamufi ed äprimom ad bevobön yufapüki okik. Ün yel 1922 äpübom ”kiki” ad pük at, penemöl ,Occidental’ ä pestaböl su püks Lindäna⸗Germänik. Äpübom i nümi balid gaseda: ,Kosmoglott’ (latikumo: ,Cosmoglotta’). Bü Volakrig telid el ,Occidental’ äbinon sekaliegik, ab demü krig gebanef ädädikon e plöp püka päropon. Pos deadam ela ,Von Wahl’ nem püka päcenon ad ,Interlingue’, ab demü bitikam yufapüka nulik: ela ,Interlingua’ < äperon veüti. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/28 redakön
Hiel Fyodor Mihailovic Dostoyevskiy (Rusänapüko: Фёдор Миха́йлович Достое́вский, [ˈfʲodər mʲɪˈxajləvʲɪtɕ dəstɐˈjɛfskʲɪj]; 1821 novul 11 - 1881 febul 9) äbinom lautan Rusänik kela vobots, keninükamü Midun e pön e Blodef: Karamazov, ävobedon fluni diböfik ä läidiki in tik täläktik e volaliterat.
Vobotem ela Dostoyevskiy vestigon lanavi menik in yumed fikulik (bolitiko, sogädiko e reliko) Rusäna tumyela 19id. Palecedöl fa mödikans as fünavobot dabinima tumyela 20id, el Noets se Distalän omik (1864), pälautöl me vög ibietäliköl „mena se Distalän“ nennemika, pänemon fa filosopan: Walter Kaufmann „maifükian gudikün dabinima jünu pepenöl“. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/29 redakön
Elaf Thalassiodracon (meaning „meladrak“) äbinon plesiosaur smalik, kel älifon de fin Triata (Rhaetian) jü prim Yurata (Hettangian) in Yurop. Nim at sevädon stabü bomems lölöfik anik (bid patedik: BMNH 2018), kels pätuvons fa fösilikonletan: Thomas Hawkins in Somerset, Linglän. Bid patedik (ä teik): Thalassiodracon hawkinsi pänemon stimü tüvan okik e päpladon primo ini el genus votik: Plesiosaurus. Melaräptul at äbinon lunotü mets 1,5-2 ed älabon särvigi lunik, ab kran äbinon proporiko gretikum ka ut elafa Plesiosaurus (äbinon degdil bal lunota koapa lölik). El Thalassiodracon anna pädadilädon bevü pliosaurs. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/30 redakön
Hiel Carolus Linnaeus (Svedänapüko: Carl Linné, ü Carl von Linné pos noubükam omik; 1707 mayul 23 - 1778 yanul 10) äbinom planavan, sanavan ä nimavan Svedänik, kel äjafon stabis dadilädasita nolavik atimik. Sevädom id as „fatan kladava lifavik nulädik“. Palelogom id as balan fatanas kologa nulädik.
El Linnaeus pämotom in länäd, in provin: Småland Sulüda-Svedäna. Fat omik äbinom büröletan balid oma, kel älasumom famülanemi laidüpik: büo valans igebons nemamasiti Skandinänik (nem + fatanem). Fat omik ävälom nem latinafomik: „Linnaeus“ kodü tiliad gianagretik in laneds famüla omik ädabinöl. El Linnaeus ävisitom Niveri di Uppsala, kö äprimom ad tidön planavi ün 1730. De 1735 jü 1738 älödom in foginän, kö ästudom ed äpübom dabükoti balid ela Systema Naturae okik in Nedän. Ägegolom pos atos ini Svedän ed ävedom profäsoran planavi Nivera di Uppsala. Dü degyel: 1740 ätävom anikna zi da Svedän ad tuvön e dadilädön nimis e planis. Dü degyels: 1750 e 1760 äfövom dunöfi okik: konletam e dädiladam nimas, planas e minas, dö kels äpübom toumis ömik. Timü deadam okik, äsevädom da Yurop lölik as balan nolavanas gudikün timäda et.
Filosopan Fransänik: Jean-Jacques Rousseau äsedom omi nuni: „sagolös ome, das no nolob mani gretikum su tal“. Lautan Deutänik: Johann Wolfgang von Goethe äpenom: „Pläamü hiel Shakespeare e hiel Spinoza, sevob neki bevü mens no plu liföls, kel eflünon obi nämöfikumo ka om.“ Lautan Svedänik: August Strindberg äpenom: „El Linnaeus äbinon jenöfo poedan, kel fädo ävedom natavan.“ (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/10/31 redakön
Elaf Agujaceratops (siämü „logod honedilabik di Aguja“) äbinon dinosaur grupa: Ceratopsia brefabüo pevotadadilädöl. Büo sevädik ön nem: Chasmosaurus mariscalensis, päbepenon fa el Lehman ün 1989, ab pedadilädon ini el genus nulik fa els Lucas, Sullivan e Hunt ün 2006. El Lehman kredom, das züamöp, kö älifon el Agujaceratops, äbinon ba maräd, klülädü pated sadotas. El Agujaceratops älifon finü Kretat (Campanian).
Ün 1938, dinosauratuvöps kil päsesebons, e fösils dinosauras grupa: Ceratopsida päkonletons fa hiel William Strain in legad: Big Bend National Park. Fösils at pästudon fa el Lehman pos yels za luldegs e pänemon Chasmosaurus mariscalensis, ab ettimo no ädabinon krana daülafa. Ün 1991 ye fösils pluik päkonleton in legad ot dü vestigatäv cifü hiel Paul Sereno. Diletam posik äkodon jafi ela genus nulik pro fösils at.
El Agujaceratops sümon ad elafs Pentaceratops e Chasmosaurus. „Fridot“ brefik ona tikodükon, das luveratiko no äbinon büröletaf ela Pentaceratops. Älifon uto, kö nu topon tat: Täxasän in Lamerikän, dü fin Kretata (Campanian (Judithian)). Fösils onik pätuvons in fomam di Aguja. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/01 redakön
.jpg)
Hiel ,Ivan Mühaylovüc Dsyuba’ (Lukrayänapüko: Іван Михайлович Дзюба) (,Mükolayivka’, 1931 yulul 26id — ,Küyiv’, 2022 febul 22id) äbinom literatavan, literatikrütan, dajäfan sogädik, taan reigasita sovyätik ed otimo bolidan Lukrayänik. De 1992 jü 1994 äbinom kulivaministeran telid Lukrayäna nesekidik.
Pämotom in famül feilimik in vilag: ,Mükolayivka’ in provin: ,Donezk’ (ettimo pänemöl: ,Stalin’), ab sekü faemaditret: el ,Holodomor’, kel efunon balionis Lukrayänanas, famül äfealotädon ini vobanavilag nilädik: ,Novotroyizke’ ün 1932, e poso ini vilag: ,Olenivski Karyerü’ (nutimo: ,Dokucayevsk’), kö el ,Dsyuba’ äfimekom gümnadi. Dü yels 1949–1953 ästudom pö fakultet pükava Rusänik Stitoda dugälavik tö ,Donezk’. De 1953 jü 1956 äbinom dokikan pö Literatastitod Kadäma Nolavas Sövyätarepüblika sogädimik Lukrayänik. Ün 1959 ävedom liman Balatama lautanas Lukrayäna ed ün yel ot äprimom ad pübön. Vü yels 1957 e 1962 ävobom as redakan periodapenäta Lukrayänik ,Vittsyüsna’, ab ün 1962 pänecälom as cif krütadiläda demü «pöls tikavik», ün 1965 id as cäläb dabüköpa «Molod». Ün setul yela 1965 ädajäfükom, kobü hiel ,Vyatsyeslav Tsyornovil’ e hiel ,Vasül Stus’, protesti notidik balidi in jenotem nulädik Lukrayäna ta bolit reiganefa, kü timü balidbitid filmota: «Jads büroletanas eglömädiköl» in bioskop «Ukrayina» in Küyiv äbitikom su kulit ad seivükön nünis tefü fanäbükams klänik täläkatanas e lekananas Lukrayänik. Kodü pamflät tiädü «Bevünetim u Rusänam?», ün 1965 fa ok pipenöl ed ün 1968 in ,London’ pipüböl, tefü säkäds, kels tädons kosamis netik in sog sogädimik, el ,Dsyuba’ päkusadon demü fibükam netaflenama sovyätik. Päcödetom ad yels 5 in fanäböp ä yels 5 in xil. De 1972 jü 1973 äbinom fanäb bolitik in Sovyätabalatam, ye pos muls 18 päpardom. Poso ävobom as koräkan pro gased flitömafabrika «Antonov».
Ün flüküp yela 1989 el ,Dsyuba’ äbinom balan fünanas Mufa netik Lukrayäna. Ün 1991 ävedom cifaredakan periodapenäta «Sutsyasnist». De 1992 novul 17id jü 1994 gustul 19id äbinom kulivaministeran Lukrayäna. Ettimo äivabom lü vob me veig publügik, dubä äjemom demü calatood. Ün yels 1999–2001 el ,Dsyuba’ äcifom Komiteti pro prem netik Lukrayäna «Taras Jevcenko». De 1992 äbinom kadäman Kadäma Nolavas Lukrayäna, de 1998 cifaredakan ela «Sikloped Lukrayäna nutimik». Ün 2001 ägetom stimadoki de niver: «Küyevo-Mohülyanska akademiya». Dü lifayels lätikün älabom saunasäkädis. Ädeadom ün 1992 bäldotü 90 ün Küyiv. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/02 redakön
Hiel Roald Engelbregt Gravning Amundsen (1872 yulul 16 - zao 1928 yunul 18) äbinom letävan Norgänik povatopädas Nolüdik e Sulüdik. Ädugom letävanefi Lantarkopik balid lü Pov Sulüdik de 1910 jü 1912. Äbinom i pösod balid, kel ärivom Povis bofik: Sulüdiki e Nolüdiki. Sevädom as balidan, kel äbeletävom vegi nolüda-vesüdik de Latlantean lü Pasifean travärü povasirk Nolüdik. Änepubom ün yunul yela 1928, du äkompenom pö savatäv. Kobo ko hiel Douglas Mawson, hiel Robert Falcon Scott e hiel Ernest Shackleton, el Amundsen äduton lü grup letäviduganas veütikün Perioda Herodik Beletävama Lantarkopa.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/03 redakön
Elafs Deinonychosauria („kluvalasärs dredüköl“) äbinons grup benosekik elafas Theropoda de fin Yurata jü fin Kretata. Midifidafs at sevädons sekü teans telid lamafomik oksik. Grup at pedilädon ad grups votik tel: elafs Dromaeosauridae ed elafs Troodontidae.
Vü elafs Dromaeosauridae binons anafs deidafas dredükölün Kretata: elaf Deinonychus, elaf Velociraptor, ed elaf Utahraptor. De ons gretikün äbinon jiniko el Utahraptor. Elaf Microraptor äbinon balaf smalikünas, lunotü zimmets 40.
Elafs Troodontidae älifons dü löpa-Kretat ed äbinons smalikum ä lunedikums ka els Dromaeosauridae. Anafs onas äbinons: elaf Troodon ed elaf Saurornithoides. Ma miedots anik, Deinonychosauria e Dromaeosauridae äbinons vöds otsinifik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/04 redakön
Hiel Leopold Einstein (pämotöl ün 1833 (u 1834), ädeadöl ün 1890) äbinom tidan relik yudik, tedan e penan in Nürnberg. Ya ün 1883 älärnom ed äprimom ad propägidön Volapüki, ed ün yel sököl: 1884, ägetom diplomi tidana Volapüka (nüm: 55). Ün 1885 äpübom (in Deutänapük) lebuki dö jenav volapükas sis Leibniz jü atim. Tü 1885 febul 18 äfünom eli Nürnberger Weltspracheverein (Volapükaklub di Nürnberg), kela presidan äbinom jü säcäl oka kodü maläd, ün 1888 febul 22. Äbinom Volapükan lanälik: äpropagidom ed äjelodom püki ela Schleyer me penäds deutänapükik za 200, äpuböls in gaseds mödik.
Ün 1888 ye el Einstein ägetom de datuvan Sperantapüka: hiel L. Zamenhof, Buki Balid oma (La Unua Libro), ed äsludom ad slopön Sperantamufi. Muls tel pos atos ya äpübom lautoti: La lingvo internacia als beste Lösung des internationalen Weltspracheproblems (‚La lingvo internacia‛ as tuved gudikün pro säkäd volapüka bevünetik). Älautom penädis mödik dö Sperantapük, so äjafölo stabi mufa at in Deutän, ebo ven tio änepubon in Rusän dub kods bolitik. Älautom samo tidabuki balid Sperantapüka ün 1888, kö (jiniko balidnaedo) äbespikom yufü taib kladi pönopas ed ladvärbas odis tefölas (Sperantapüko: la korelativoj, ü: la tabelvortoj). In buk at ävotükom degatis anik vödavulas. Vemo päkrütom fa Volapükans ettimik, vü kels hiel Rupert Kniele (a.s. in yeged: Herr Leopold Einstein und La linguo internacia), kel büo ilobom vobodi ela Einstein pro Volapükamuf.
Äsüadükom Volapükaklubi di Nürnberg ad slopikön Sperantapüki (kelos äjenon calöfiko tü 1888 dekul 18), e tü 1890 mäzul 25 klub at äläükon vödis: „Esperanto-klubo“ (Sperantaklub) lü nem okik (Deutänapüko: Weltspracheverein). So ävedon ebo Sperantaklub balid vola, cifamü presidan: Christian Schmidt (pos malädikam ela Einstein). Klub at ye älüvon Sperantapüki ün 1894, pos daväl tefü revidamobs Sperantapüka (o.b., pos yels te mäl voba gönü Sperantapük). Ün 1901 ävotükon läükoti nema ok ad: „Klub de amiki de lingu universala“ (klub flenas püka valemik), ed ün 1907 äslopikon eli ‚Ido‛, posä pük at äpubon. Grup votik Sperantapükanas ye älaidabinon, kela dugan ün 1909 äbinom lavogan Dokan Heinrich Orthal. Grup at ai nog dabinon. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/05 redakön
Hiel Émile Durkheim (pronimag: [dyʁˈkɛm]; 1858 prilul 15 - 1917 novul 15) äbinom sogädavan Fransänik, kela keblünots äbinons staböfiks pö daved e volfam sogädava e menava. Vob omik, äsi pö redak gaseda sogädavik balid (L'Année Sociologique: Yel Sogädavik), äyufon ad koedön zepön sogädav fa nolavanef as nolav sogädik. Dü lifüp okik, el Durkheim äspikädom mödikna ed äpübom vestigamis sogädavik mödik dö dugäl, krim, rel, oksasen e dins votik sogäda. Palecedom balan fatanas sogädava, äsi balan mobanas balid kobätima.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/06 redakön
Yufapük zonik ü mekavapük zonik binon pük mekavik pedatiköl ad fasilükön kosädi bevü spikans pükas röletik u belödans topäda semik. Zonapüks dütons lü famül yufapükas bevünetik, too, distü valemapüks äs Volapük e Sperantapük) no pajonidöns pro vol lölik, ab leteiko pro ziläd pestöböl. Dubo zonapüks binons ai natimik: vodastok, fomirs gramatik e süntag onsik pestabons lölöfiko su natapüks in topäd patädik paspiköls. Kösömo desin pükas at no binon lärnov balug, ab täläktöf klienälik spikanes pükas at.
Sams sevädikün zonapükas binons püks pedatiköl pro spikans pükas slavik (a.s. bevüslav), pükas germik (a.s. el ,Folkspraak’) e pükas romenik (a.s. el ,Lingua Franca Nova’), ab dabinons i püks pestaböl su pükafamüls votik, a.s. el ,Budinos’ (pro spikans pükas Luralänik) ed el ,Afrihili’ (pro Frikopans).
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/07 redakön
Elaf Pyroraptor (siämü „filitifaf“, bi fösils onik pätüvons pos fotalefil) äbinon dinosaur bödöfik smalik se fin Kretata (bü yels 76-74-balions). Äbinon bo lunotü mets 2,5. Fösils pedientiföl balid ä jünu teiks pätuvons in Provence, in Sulüda-Fransän, e binädons me boms anik: tuts, futakluvs, boms brada e bäka.
El Pyroraptor äduton lü famül: Dromaeosauridae (grupa: Theropoda). Äbinon mitifidaf bödöfik smalik labü kötakluvs gretik blegik pö tean telid futa alik. Kluv alik äbinon lunotü zimmets 6,5. Mögos, das el Pyroraptor ed el Variraptor (leigo grupa: Dromaeosauridae se Sulüda-Fransän) äbinons dinosaur ot.
El Pyroraptor äkompenon pö näijenot ela Dinosaur Planet. Pösod labü nem: Pod pädugon sui nisul fa levef. Su nisul at ädabinons dinosaurs valik, kels äsevon, ab in fomam smalikum. Finü näijenot, ätuvon famüli nulik ven pälasumon fa grup elafas Troodontidae lesmalik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/08 redakön
El Fużūlī (فضولی) äbinom lautanem (näinem) poedana: Muhammad bin Suleyman (محمد بن سليمان) (zao 1483 - 1556). Suvo palecedöl as balan keblünanas gretikün vönaoloveikode: Dîvân literata Türkänik, el Fuzuli äpenom jenöfo poedotis pekonletöl („dîvân“) okik in püks distik kil: Lasärbäcänapük, Pärsänapük e Larabänapük (larab). Do vobots Türkänik oma päpenons in Lasärbäcänapük, äsevom gudiko i vönaoloveikodis literatik Türkänik Lotomanik e di Chagatai. Älabom noli gudik i tefü matemat e stelav.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/09 redakön
Elaf Edmontonia äbinon dinosaur tegilabik, limaf famüla Nodosauridae dona-Kretata. Nem onik sinifon 'se Edmonton' (ibä pätüvon in Edmonton, Alberta, Kanadän).
Bid patedik ela Edmontonia, E. longiceps, pätüvon ün 1924 fa George Paterson. No ägeton nemi jü 1928, de hiel Charles M. Sternberg. E. rugosidens, calöfiko pänemöl fa hiel Charles W. Gilmore ün 1930, pätuvon in Fomam di Aguja in Täxasän. Bids ela Edmontonia binons: E. longiceps (bid patedik); E. rugosidens, kel lunomiko geton el genus lönik oka, Chassternbergia, rigiko pämoböl as el subgenus fa Dk. Robert T. Bakker ün 1988 (Edmontonia (Chassternbergia) rugosidens), stabü difs in kranapropors leigodü el E. longiceps. El subgenus at no pelasumon valemo; ed elaf E. australis, kel sevädon te stabü platots särvigik anik, e valemo palecedon as nem dotik (nomen dubium).
Süvo pepladon ini grup at el genus: Denversaurus schlessmani (lasär se Denver, ela Schlessman). Nem at pägivon fa Bakker ün 1988 pro kran de period: Maastrichtian (löpa-Kretat), se Fomam di Lance in South Dakota, ab pacedon fa fösilavans posik dütöli lü el Edmontonia rugosidens. Bid patedik ela Denversaurus binon in konlet Museda Natajenava di Denver (atimo Neta- e Nolavamused di Denver), kelos binon kod nema ela genus at.
El Edmontonia äbinon gretik ä tankafomik, lunotü mets za 7 e geilotü mets za 2. Älabon platotis bomik su bäk e kap okiks, e tipotis spinafomik fol su flan alik jotas okik, kelas tels pädilons ad spinils votik. Jiniko pägebons dü nämamäts ko votikafs. Ad jelön oki ta mitifidafs, luveratiko äkropikon glunio ad läsükön mögi tataka ta bälid nenjelik oka. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/10 redakön
Hiel Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 gustul 27 – 1831 novul 14) äbinom filosopan Deutänik ä, kobü hiel Johann Gottlieb Fichte e hiel Friedrich Wilhelm Joseph Schelling, balan jafanas dialima Deutänik.
El Hegel äflunom lautanis lecedas distöfik, keninükamü stunidans okik (hiel Bruno Bauer, hiel Karl Marx, hiel F. H. Bradley, hiel Jean-Paul Sartre e hiel Hans Küng), äsi neflenis okik (hiel Schelling, hiel Søren Kierkegaard, hiel Arthur Schopenhauer, hiel Friedrich Nietzsche, hiel Martin Heidegger e hiel Bertrand Russell). El Hegel äbespikom tefi vü nat e lib, dabin e loveikam, äsi balami povas at nen nosükam bal onas gönü votik. Suemods flunilabik oma binons tikav telspikotik ü „dialekt“, „dialim leverik“, „Lanan“, dialekt: „mastan/slafan“, „lif südavik“ e veüt jenava.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/11 redakön
Hiel Haldor Midthus (1841 tobul 6 - 1906 mäzul 31) äbinom Volapükan Norgänik. Pämotom in Heggelandsdalen nilü Bergen, ed ästudom in seminar di Fjeldbergen. Dü brefüp äbinom dugälan domü pädan: Nimb in Fjeldberg. Ettimo älabom pöti ad lärnön Linglänapüki e Linglänpüki; poso ästudom, nen tidan, i latini, Fransänapüki e ba i Vöna-Grikänapüki. Ün 1869 ävedom tidan in jul kluda di Lyse (Lyse kloster), kö ävobom dü yels 46. Otüpo äloatom ed äguverom farmi: Boderne (labü i selidöp), lü klud ledutöli. Farm at ibinon gretikün in Norgän jü 1847.
Luveratiko älärnom Volapüki ün 1886 ed äprimom ad vobön pro pük bevünetik at: äpübom yegedis in gaseds Norgänik (Horda ün 1888, Bergens Tidende ün 1889).
Ün 1896 ye, ilelilölo dabini Sperantapüka, ävisitom Sperantaklubi di Uppsala, kö äremom tidabuki Sperantapükik. Suno pos atos ävedom liman Sperantakluba di Uppsala ed äprimom ad vobön pro Sperantamuf. Finü lifüp oma ya palelogon as fünan jenöfik Sperantamufa in Norgän (kel bü om äbinon pülik ä no jäfedik). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/12 redakön
Hiel John von Neumann (Macaränapüko: Margittai Neumann János Lajos; 1903 dekul 28 – 1957 febul 8) äbinom matematan Macaräno-Lamerikänik, kel äkeblünom veütiko jäfüdes mödik soäs: konletateor, sekätidiletam, kvantateor, lergodateor, geomet fovöfik, konömav, numidiletam e statitav, äsi jäfüdes matematik votik mödik. Pälelogom fa mödikans as balan matematas veütikün tumyela 20id. Pato el von Neumann äbinom balan balidanas, kels ägebons teori tölatianas pö kvantamufav, äkompenom pö Proyeg: Manhattan e pö Stitod Studas Paprogedöl in Princeton (as balan utanas, kels ya dü fün stitoda päcälons: grup suvo sevädik as „lafagods“), ed äbinom balan teoranas veütikün pö völfam pledateora e suemodas: itjäfidots ziöbik e bumian valemik. Kobü hiel Edward Teller e hiel Stanislaw Ulam, el von Neumann ätuvedom säkädis kerafüsüda tefü pubets vamataumakerik e hidrinaboum. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/13 redakön
Elaf Scaphognathus äbinon pterosaur, kel älifon in Deutän dü fin Yurata. Älabom flitämatenoti meta bal. Ba älabon breini gretikum, ka uts räptulas mödikün. Breinadils logami e mufi teföls äbinons pato gretiks.
Fösil balid päbepenon fa hiel August Goldfuss ün 1831 ön nem: Pterodactylus crassirostris; nem ela genus nulik päjafon ün 1983 fa hiel Rupert Wild, stabü yunafabomem lölöfikum. Limaf at famüla: Rhamphorhynchidae älabon maxüli vidikum e flitämis e göbi brefikumis leigodü limafs votik famüla at. Fösils valik ona pätüvons in Bayän (Deutän). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/14 redakön
Hiel Ghiyās od-Dīn Abul-Fatah Omār ibn Ibrāhīm Khayyām Nishābūrī (Pärsänapüko: غیاث الدین ابو الفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری) ü Omār Khayyām (1048 mayul 18 – 1131 dekul 4) äbinom poedan, matematan, filosopan ä stelavan Pärsänik. Nem omik lunomiko papenon i Omar al-Khayyami.
Sevädon ledino sekü poedotem omik, e plödü Lirän sekü poedots follienik oma (rubaiyaas): El Rubaiyat hiela Omār Khayyām, pesevädüköl fa hiel Edward Fitzgerald me tradutod pedönujaföl. Keblunots sinifilabik oma matemate keninükons Tefü Blöfam Säkädas Lalgebrada, in kel päbepenon metod geometik ad tuvedön leigis kübik dub geb sirka e hüperbola. Äkeblünom i votafomame kaleda, e ba ämobom teorodi solasitik (o. b. labü sol zänodü leval) bü hiel Copernicus. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/15 redakön
Matemat binon nolem tefü suemods äs mödot, binod, spad e cen, ed i jäfüd nolavik, kel studon onis. Hiel Benjamin Peirce änemom oni „nolav[i], kel prodon kludis nevitovik“. Nolavans votik lesagons, das matemat binon nolav nomöfas (patterns): matematans sukons nomöfis pö nums, spad, nolav, nünöms, nedabinots fomälik, e r.
Medü geb nedabinotas e tikama tikavik, matemat evolfon se numam, kalkulam, mafam e stud sitöfik tefü foms e mufs yegas füsüdik. Matematans vestigons suemodis at, diseinölo ad fomön niludis nulik ed ad blöfön verati onsik me kludam kuratik stabü xioms e miedets pötiko pevälöls.
Ün atim, matemat pagebon zi vol lölik fa jäfüds mödik soäs nolavs natik, kaenalav, sanav, e nolavs sogädik soäs konömav. Matemat pajäfüköl: jäfüd, kel vestigon jäfükami matemata pö säkäds jäfüdas votik, kodon e gebon tüvis matematik nulik, ed ömna kodon i davedi jäfüdas löliko nulikas. Matematans bejäfons i matemati klinöfik, o. b. matemat demü ok it, nen jäfükams, do jäfükams utosa, kelos äprimon as matemat klinöfik, suvo patuvons poso. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/16 redakön
El The Rolling Stones binons musiganef Linglänik stüla: rock 'n' roll. Päfünon ün 1962 fa hiel Brian Jones, hiel Mick Jagger e hiel Keith Richards stabü stül: rhythm and blues. Dü yels sököl deg, el The Rolling Stones ävedon bal musiganefas benosekikün vola valik. Ün degyels 1960 e 1970, musigans ela The Rolling Stones äfamikons sekü tuükams omsik as els „bad boys“ (hipuls badik) musigavola. Nog anu püboms labunis e tävoms zi da vol lölik: el The Rolling Stones binon bal musiganefas bäldikün nog vobölas. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/17 redakön
Elaf Astrodon (sinifü „tuts stelafomik“, se Grikänapük: aster, stel, e odon, tut) äbinon dinosaur planifidik gretik, kel älifon in topäd Lamerikäna lofüdik atimik dü löpa-Kretat, o. b. bü yels 95-130-balions. Daülafs äbinons bai täxets geilotü mets plu 9 e lunotü mets 15-18.
Fösils limafa grupa: Sauropoda pätuvons in Fomam di Arundel nilü Bladensburg, Maryland, e pänemon as Astrodon ün 1859 fa hiel Christopher Johnston. El Johnston ye no äläükon bidanemi; kodü atos hiel Joseph Leidy änemom bidi at eli Astrodon johnstoni ün 1865. Ün 1998, el Astrodon johnstoni päcälon as dinosaur calöfik tata: Maryland in Lamerikän. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/18 redakön
Hiel Jakob Sprenger pämotom tü del jölid mayula, yela 1872 tö zifil Speicher in Jveizän. Pals omik äbinons feilans balugik. El Jakob äbinom cil mälid se gems vel: blods lul e sörs tel. Ävisitom pöpajuli di Speicher, ed äkömom ün yel 1887 ini gümnad tö zif Einsiedeln e Freiburg. Pos fiduin studas okik us, ävisitom niveri tö Freiburg.
Äseivom Volapüki bäldotü lifayels degtel, ed älöfom dü lif lölik okik diali jönik valemapüka. Mot ela Jakob yunik iremof diledi fromada, keli in delagased pivilupon. Da papür äkanom logön bükoti, ed ävilom sevön utosi, keli bükot ätefon. Sekü atos äkipom diledi fromada foi lok, ed äreidom täno ad süpäd okik notädi dö Volapük. Ätöbidom e fino äplöpom ad dalabön gramati Volapüka, ab at pädesumon ome e stud Volapüka päproibon, bi ämutom lärnön ettimo latini. Bäldotü yels degjöl äprimon as studan pö Niver di Freiburg ad studön dönu Völapüki, ed äspikom us balidna dö (ä gönü) Volapük. Desin omik äbinon ad vedön gümnadaprofäsoran, ab mifät famülik äjenon. Fat omik äperom monemi, ed ad vitön badikünosi, el Jakob ämutom tuvön sunädo cali mesedi blünöli. Äsludom ad jäfön me bukädan ä büsidacif brodabüsida. Ab volakrig yela 1914 ävobädon lefaili büsida.
Ün yel 1915, el Jakob äfünom, kobü anans flenas okik, eli "Lelivükamafed Bevünetik", ed äcalom as sekretan ona. Löf omik kol kemen ävobädon dasevi konömavasita, keli ätuvom ön mafäd gretik in sit ela Silvio Gesell. Äpropagidom lejoni at, kel steifon ad jenöfükön tiketis kritik. Pro disein at äneodoy ye kosädamedömi bevünetik, ed el Spengler äsludom, das Volapük päregistaron statudiko. Literat e propagid pro Lelivükamafed Bevünetik äbinons lejäf omik. Dakosäd ko limans no-Deutänapüki-spiköls pädunon medü Volapük. Äbinom dü lunüp presidan Volapükafeda Jveizänik. Ägetom tidanadiplomis kil, ed ün 1929 päcälom ad kadäm Volapüka. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/19 redakön
Hiel Robert Daniel Carmichael (1879 – 1967) äbinom matematan Lamerikänik veütik. El Carmichael pämotom in Goodwater, in tat: Alabama. Ävisitom eli Lineville College, kö ädagetom masti oka ün 1898 du ävobom pro dok lä Niver di Princeton, keli ägetom ün 1911. Penot omik päpenon dilekü hiel George David Birkhoff e palelogon keblünot veütik Lamerikänik balid difaleigodes. Pos atos ätidom lä Niver di Indiana in Bloomington de 1911 jü 1915, ed in Urbana-Champaign de 1915 jü 1947. El Carmichael sevädom sekü vob okik dö utos, kelos nu panemon nums hiela Carmichael, leset hiela Carmichael e sekät hiela Carmichael, suemods veütik pro numateor e stud primanumas. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/20 redakön
Hiel Johannes Brahms (pronimag: [joːˈhanəs ˈbʁaːms]; 1833 mayul 7 - 1897 prilul 3) äbinom noatädan Deutänik perioda Romatik. Pämotom in Hamburg, in Deutän, ab älomädikom fino in Wien, in Lösterän. Täleni musigik ela Brahms ätüvom fat omik, kel ämusigom me lebäf. El Johannes Brahms ästudom pianodomüsigami e päflunom vemo fa musig hielas Bach, Mozart e Beethoven. Viälan: Joseph Joachim äjonodom omi hiele Liszt äsi hiele Robert Schumann e jimatane omik: Clara, kelas vobots patiko äflunons omi. De 1857 jü 1859, el Brahms ävobom as dilekan ed as musigitidan kura in zif Deutänik: Detmold. Ün 1862 äfealotädom lü Wien, kö älifädom dili gretikün lifüpa okik. Äsevädikom zi vol lölik e pälecedom as fovan hiela Beethoven. Ün 1870, äkolkömom dilekani: Hans von Bülow, kel poso vemo äsevädükom musigi ela Brahms. Sümfoni balid oka el Brahms änoatädom ün 1876; el von Bülow änemom oni „sümfoni degid ela Beethoven“.
El Brahms äkompenom pö komitetanef lampörik tefü monostüt, ed äfägom ad koedön gevön hiele Antonín Dvořák monostütodi. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/21 redakön
Hiel Franz Kafka ([ˈfʀanʦ ˈkafka]; 1883 yulul 3 - 1924 yunul 3) äbinom balan lautanas Deutänapükik veütikün tumyela 20id. Pämotom lä famül zänodakladik in Praha: ettimo nog dil Lösteräna-Macaräna. Vobotem bisarik oma - kela dil gretikün neai päfinükon e pepübon pos deadam lautana - binon bal flunilabikünas literata Vesüdänik.
Konots omik, äs Die Verwandlung (= Votafomam; 1915), äsi lekoneds omik, keninükamü Das Urteil (= Cödäd; 1925) e Das Schloß (= Kasted; 1926), bepenons pösodis säkädik in vol nepösodöfik ä badadrimik lifölis.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/22 redakön
Aetonyx (LFB: [eɪˈtənɪks], [iˈtɑnɪks]) siämü „kvilakluvs“, bi kluvs fösila sümons ad uts kvila; Grikänapük aëtos = kvil, onyx = kluv) binon nem, kel pegivon fösiles dinosaura prima Triata (bü yels za 198-balions, dü period nimemik di Hettange). Büo pädadilädon as limaf grupa: Carnosauria, ab siso pejonos, das binon dinosaur ot, ka elaf Massospondylus, lü grup elas Prosauropoda dütöl. Kluo el Aetonyx no plu lonöfon as nem nolavik. Bü konfud at päkleilükon, bid patedik piregistaron as A. palustris. Pänemon fa hiel Robert Broom (1866-1951): fösilavan se Sulüda-Frikopän, ün 1911. Fösils pätuvons in Sulüda-Frikop. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/23 redakön
Seks Volakriga Balid äbinons vemo negöniks pro Fransän. Pato pos Komip nilü Verdun ün 1916, vilags zül ziläka: Meuse pädistukons lölöfiko. Ad mebön jenetis at, ab i kodü dabin boumas no nog pesplodölas e kodü stad pebadüköl gluna, mäls vilagas zül at neai pedönubumons. Pos fin kriga, pesludos ye ad no läükön onis ad komots votik ad dakipön memi tefü ons. Paguvons ün atim fa konsälanef labü limans kil, kels pacälons fa guvan ziläka: Meuse.
Vilags pedistuköl ä no pedönubumöls binons:
- Beaumont-en-Verdunois (belödans 186 ün 1911, noniks sis 1918).
- Bezonvaux (belödans 149 ün 1911, noniks sis 1918).
- Cumières-le-Mort-Homme (belödans 205 ün 1911; 3 ün 1921; 1 ün 1990).
- Fleury-devant-Douaumont nilü Mebamal ela Verdun (belödanis 422 ün 1911; 12 ün 1921; 5 ün 1990).
- Haumont-près-Samogneux (belödans 131 ün 1911, 5 ün 1921, noniks ün 1990).
- Louvemont-Côte-du-Poivre (belödans 183 ün 1911, noniks sis fin kriga). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/24 redakön
Elaf Alvarezsaurus (siämü „lasär hiela Alvarez“) äbinon dinosaur smalik famüla: Alvarezsauridae, kel älifon finü Kretat (bü yels 89-85-balions) uto, kö anu topon Largäntän. Ma täxets, äbinon lunotü mets za tels e vetotü milgrams za teldegs. Pätuvon in Fomam di Bajo de la Carpa e pänemon ün 1991 fa fösilavan: José Bonaparte stimü jenavan: Don Gregorio Alvarez.
Bid patedik binon el A. calvoi. Äbinon telfutaf, älabon göbi lunik e lögabinond omik tikodükon, das äkanon rönön vifiko. Ba äbinon näsäkifidaf. Äbinon primöfikum, ka limafs sevädikum famüla okik, äs elaf Shuvuuia ed elaf Mononykus. Ya pedadilädon kobü elafs Theropoda no bödisümiks, ab i kobü böds balid, ma lautans difik.
El Alvarezsaurus äkompenon pö televidasökod: Dinosaur Planet (Planet Dinosauras). Päjenon as yagaf elafa Saltasaurus, do atos no nog klülabon stabü fösils jünu petüvöls. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/25 redakön
Hiel Thomas Alva Edison (1847 febul 11 – 1931 tobul 18) äbinom datuvan ä büsidan Lamerikänik licina Nedänik, kel ävölfom datuvotis mödik, kels äflunons vemo lifamodi menas da vol valik, keninükamü fonograf e glutapir dula lunüpik. Pänainemöl „magival di Menlo Park“ fa gasedan semik, äbinom bal datuvanas valik, kels ägebons prinsipis masatoproda ad datuvam; sekü atos suvo palelogom as jafan sperimäntöpa dustodik balid.
El Edison palecedom balan datuvanas gretikün jenotema: älabom gitätis datuvotas 1 093 in Lamerikän ed in läns votik, äs Regän Pebalöl, Fransän e Deutän. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/26 redakön
Hiel ,Mükola Dmütrovüc Leontovüc’ (Lukrayänapüko: Микола Дмитрович Леонтович) (,Monastürok’, 1877 dekul 13id (1id) — ,Markivka’, 1921 yanul 23id) äbinom noatädan, koridilekan, pianodan, pöpamusigavan ä tidan Lukrayänik. Musig omik päspireton fa hiel ,Mükola Lüsenko’ e natätim musigik in Lukrayän. El ,Leontovüc’ pätädodilom oki in koramusig nendugedik, glügamusig e pöpamusigabevobäm.
El ,Leontovüc’ pämotom e pädugälom in vilagil: ,Markivka’ in provin: Podoliän in Lämporän Rusänik (nutimo in Lukrayän). Pädugälom ad kultan pö Seminar godavik tö ,Kamyanez-Podilsküy’, poso äfövom dugäli okik in ,Sankt-Peterburg’ pö kuramusigalef. Flano ägetom lärnodis privatik ko hiel ,Boleslav Yavorskiy’. Pos nesekid tata Lukrayänik sekü levolut yela 1917 el ,Leontovüc’ äfealotädom ini ,Küyiv’, kö ävobom pö Musigakadäm ä Stitot pro musig e dramat «Mükola Lüsenko». Ün yel 1921 äsasenom fa lükan sovyätik.
Dü lifatim oma noateds e bevobots ela ,Leontovüc’ ävedons pöpätik bevü jäfüdana⸗ e löfälanagrups love läns Lukrayänik in Lämporän Rusänik. Danädü plösens vobas omik in Vesüda⸗Yurop e Lamerikän pänäinemom «el ,Bach’ Lukrayänik». Vobot pöpätikün oma binon ,Jtsyedrük’ («Щедрик» in Lukrayänapük), stabü pöpalid Lukrayänik pepenöl ün 1904 e pebalidbitidöl ün 1916. Sesumü ,Jtsyedrük’ musig ela ,Leontovüc’ paplösenon in Lukrayän e vü Lukrayänans in foginän liföls. Pasevom as martüran in glüg lotodogik, kö pamemom i demü litur oma, kel äbinon litur balid pänoatädöl in pöpapük Lukrayänik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/27 redakön
Hiel Léon Bollack (1859 mayul 4 tö Paris – 1925 setul 23 tö Paris) äbinom tedan Fransänik, sevädik as datuvan püka ela Bolak.
El Bollack pämotom tö Paris. Pals omik äbinons hiel Hermann Bollack se Kreuznach in Rinän⸗Palzän ed jiel Rachel Léon Amélie Picard. Ävedom liegik as strutaplümatedan. Ün yel 1899 el Bollack äjafom yufapüki bevünetik, eli ,Bolak’ ü ,Pük blövik’. Dü yels ömik äfopladom püki okik, dö kel äpübom bukis lul vü 1899 e 1902; proyeki gudiküno älasumons läx⸗Volapükans. Too, el Bollack latikum ävedom slopan ela Ido, fomama perevidöl Sperantapüka. Mögos, das köl blövik stäna ela Ido ebinon mob omik. Äsagom seimüpo, das „poedans Sperantapüka e Volapüka digädons baliko ad pakofön.”
Hiel H.G. Wells ämäniotom eli Bollack in buk okik tiädü ,A Modern Utopia’ (Yutopalän nulädik) de yel 1905. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/28 redakön
Elaf Heterodontosaurus (siämü „lasär labü tuts difik“) äbinon dinosaur smalik labü tuts japik, kel älifon primü Yurat in Sulüda-Frikopän. Äsümon ma koapafom ad elafs Hypsilophodontidae e, to tuts japik okik, äbinon planifidaf.
El Heterodontosaurus pasevon atimo stabü bomems Museda Sulüda-Frikopäna. Pateds tel dabinons; telid onas palelogon fa fösilavans anik as bid distik. Bid patedik: H. Tucki, pätüvon in Fomam: Upper Elliot (Hettangian, bü yels 199-196-balions). Äbinon röletaf nilöfik (u ba bid ot, äsä ya pemobos ün paset) elafa Abrictosaurus. Klülabots anik tikodükons, das el genus at ädabinon id in Nolüda-Merop, do te elafs Technosaurus e Krzyzanowskisaurus pedientifons us jünu. Fösils anik se Jveizän mögiko dutons lü el Heterodontosaurus, ab atos no nog pefümükon.
Elaf Heterodontosaurus älabon hipabomi lunik ä roviki; el pubis onik äsumon ad ut elafas Ornithischia ävolfölumas. Binos nekösömik, das nam ela Heterodontosaurus älabon doatis lul, tels kelas äbinons jiniko tapladoviks (soäs doats menik). Jenöfot at ädälon eli Heterodontosaurus ad gleipön e kipön fidi.
Pat nekösömik votik binon tutapateds, kels äplänons nemi bida at. Dinosaurs mödikün (vo räptuls mödikün) labons tutapatedi te bal in maxüls oksik, ab el Heterodontosaurus älabon patedis kil. Su föfadil maxüla, flanü honed, ädabinons tuts smalik, kels luveratiok pagebons ad dekötön bledis e kaulis. Po ons su maxül ädabinon telat tutas gretik japik, kela gebamod blebon nesevädik (ya pemobos, das ba pägebons as jonots genik). Tutapated kilid äbinon lunik ab nejapik; luveratiko äfruton pö maskam. (Maskam binon tefädiko kösömik pö dinosaurs, ab vemo seledik pö räptulagrups votik.) (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/29 redakön
.jpg)
Jiel Frida Kahlo (1907 yulul 6 - 1954 yulul 13) äbinof pänan Mäxikänik, kel ädagetof sevädi bevünetik gretik. Äpänof me köls liföfik ma stül piflunöl fa kulivs topik (Mäxikänik) äsi lekanamufs Yuropik äs Jenöfim, Sümbolim e Sujenöfim. Mödiks vobotas ofik binons okpöträts, kels notodons nestedöfo doli lönik ofa. El Kahlo ämatof ko lekanan Mäxikänik: Diego Rivera, kel äflunom vemo ofi e ko kela leceds komunimik äbaicedof. Do ya lunüpo pelecedof as pänan veütik, seväd notidik voba ofik äglofon te sis degyel 1970. Dom „Blovik“ ofa in Coyoacán, in Ciudad de México (Mäxikän), keli hiel Diego Rivera ägivülom reiganefe pos deadam ofik ün 1954, binon mused pöpedik.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/11/30 redakön
Vobanefapalet Deutänik Netasogädimik (Deutänapüko: Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, NSDAP) äbinon palet bolitik in Deutän timü Repüblik di ,Weimar’.
Päfünon ün yel 1919 as „Vobanefapalet Deutänik” (Deutsche Arbeiterpartei, DAP), kel pävotanemükon ini ,NSDAP’ ün 1920. Program e binätem onik pästabons su netätim lemuik, lölim yudanitaik e refudavöd demokrata e kobädima. El ,NSDAP’ pädajäfükon seväriko stabü lecifaprinsip. Presidan e dugan paleta ävedom ün yel 1921 reigänalebüral latikum: hiel ,Adolf Hitler’. Dü yels 1933–1945 Deutän äbinon diktor, in kel el ,NSDAP’ äbinon balik palet pedälöl. Reigatimi ela ,NSDAP’ äkaladons jeikareig, kontrol lemuik love pöp, yudanipojüt, dadeidam yudanas e dunots jonidik ad yokön länis votik in Yurop.
Pos Volakrig telid ün 1945, dü cödäds di ,Nürnberg’, el ,NSDAP’ päpatöfon fa tats pefedüköl as noganükam krimik, päsäfönon e päproibon. Sis fün Fedarepüblik Deutäna ün 1949 föd u slopükam seimik medü vodems, vöds, mäks e sümbols votik paproibons us. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/01 redakön
Elaf Platypterygius (siämü „flitäm (= fäin) plenöfik“; von Huene 1922) äbinon liktiosaur (melaräptul edadeadöl) famüla: Stenopterygidae, sevädik stabü fösils se Laustralän, Rusän, Lamerikän, Vesüda-Yurop e ba Nula-Seleäns. Dabinons bids nemilabik mäl, äsi fösils anik no nog penemöls. Daülafs e yunafs pesesebons, keninükamü nimüls e jinims grodik. Fom onik binon boso primöfik vü liktiosaurs. Ärivon lunoti mö mets 7. Älabon snudi lunik e göbi fäinilabik nämik. Binon ye nekösömik, bi älabon doatabomis mödikum pö föfafäins, kas liktiosaurs votik. Äyumons ma keds, ed atos äkodon logoti vidik ä plenöfiki föfafäinas, kelos plänon nemi liktiosaura at: „flitäm plenöfik“. Zuo, reitaboms anik änepubons lölöfiko. Vestigams yufü metods nulik tikodükons, das el Platypterygius äbinon surdik.
Fösils Laustralänik, se Fomam di Toolebuc (period: Albian, finü Kretat) in Flinders River e tops votik in nolüda-zänod provina: Kvinslän, pänemons rigiko Ichthyosaurus australis. Ün 1990 hiel Wade ämobom telnemi: P. longmani pro fösils valik büo I. australis pinemöls. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/02 redakön
Hiel Friedrich Wilhelm Nietzsche (pronimag: [ˈfʁiːdʁɪç ˈvɪlhəlm ˈniːtsʃə]; 1844 tobul 15 - 1900 gustul 25) äbinom filosopan ä pükavan Deutänik tumyela 19id. Äpenom krütis rela, südöfa, kuliva ettimik, filosopa e nolava, ägebölo stüli vemo Deutäniki e . Flun ela Nietzsche blebon veütik ninü e plödü filosop, pato pö dabinim e posnulädim. Stül omik, äsi bespikäbükam völada e dinöfa verata, äkodons natepretasäkädis gretik, dö kels äpubon literat veitöfik se filosop kontinänik e filosop diletamik. Too tikamagots cifik oma keninükons nätäpretami lügadramata as fümedam lifa, dönuami laidüpik, dö kel mödikos ya pepenon, güükam juläla ela Platon äsi refud krita (ledino uta tumyela 19id).
El Nietzsche äprimom karieri oka as pükavan büä änitedälikom in filosop. Bäldotü lifayels te teldegfols ävedom Profäsoran Pükava Klatädik in Niver di Basel: jünu pösod yunikün, kel ädagetom profäsori at. Ün 1879 ye äsädünikom sekü säkäds saunik, demü kels äliedom dü dil gretikün lifüpa okik. Ün 1889 äjonom sümptomis tikälamaläda fefik, e pos atos älifädom lifayelis retik oka kobü mot e sör okiks jü deadam okik ün 1900.
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/03 redakön
Elafs Ichthyopterygia („fitaflitäms“ = fäins) äbinon grup ün 1840 fa hiel Richard Owen pämoböl pro liktiosaurs Yuratik ettimo sevädiks, ab atimo vöd at pagebon buikumo ad kobiopladön liktiosauris jenöfik e büafs primöfikum onsik zänoda-Triata (Motani 1997, Motani et al. 1998).
Els Ichthyopterygia staböfik (büafs liktiosauras jenöfik) äbinon nomiko smaliks (lunotü met bal u läs) ed älabons koapis e virebis lunik, kelos jonon, das äsvimons medü koapamufs flanio, äs pils nutimik. Sekü atos äfägons ad mufön ed ad votükön mufalüodi oksik vifiko, kelos äfruton pö yag in vats nedibik (Motani 2000). Do äbinons primöfiks, fäins onsik ya äbinons löliko pötiks pro svim vifik in vat, e no äkanonsöv müfön onis su län.
Nims at jiniko älifons in tops distöfik zi jol nolüdik lekontinäna: Pangeyop: fösils onsik prima Triata (Olenekian, Anisian) petuvons in Yapän, Tsyinän, Kanadän e Norgän (nisuls: Spitsbergen). Finü Triat ye ädadeadons, piplaädöls fa licinans oksik: liktiosaurs jenöfik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/04 redakön
Hiel käpten: James Cook (1728 tobul 27 - 1779 febul 14) äbinom letävan, nafan ä kaedavan Britänik. Ärivölo diniti käptena in el Royal Navy (Nafem Regik Britänik), el Cook äbinon balidan, kel ädunom kaedi ela Newfoundland bü letävs omik kil in Pasifean, dü kels ävedom Yuropan balid, kel ärivom joli Stralopa e Havayuänas äsi äfägom ad nafön zü Nula-Seleäns.
El Cook ävedom ädutikom lü tidanafem ven äbinom nog hipul e pälasumom fa Nafem Regänik ün 1755. Äkompenom pö Krig Velyelik, pos kelos äbeletävom dili gretikün nügola flumeda: Saint Lawrence dü beleseat ela Québec. Atos ämögükon Generale: Wolfe tataki klänedik oma su Kamaläns ela Abraham ed äyufon ad küpälükön Klubi Regik tefü el Cook. Küpäl at äpubon ün timül leveütik kariera pösodik oma e volfama letävama lovemelik Britänik, ed äkoedon vedön omi ün 1766 lebüdan nafa: Endeavour pro bal letävas Pasifeanik kil.
El Cook ädäsinom kaedis kuratik topädas mödik, in kels nisuls e jols anik äpubons balidnaedo in Yurop. Duinods omik kanons pägivülön mige meliseva, fägas kaedavik süperik, kurada ad beletävön pladis riskädik ad fümükön jenöfotis (a. s., änünafom anikna ini Sirkot Lantarktänik), fäga ad dugön manis in dinäds negönik, e bolda tefü mafäd letävas omik äsi tefü viläl ad pluon tefü büds Nafema. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/05 redakön
.jpg)
Hiel David Icke (pemotöl ün 1952, famülanem papronöl „ayk“) binom plotateoran e lautan di Linglän. Äbinom futaglöpädazeiligaledan vobik, täno televidaplösenan, e täno spikan ela Green Party linglänik, büä ävedom plotateoran. Teorods, demü kels pasevom pöpedo, tefons „räptulis menafomik“ e jenöfi vola. Sagom das vol pakontrolon fa grup vemo smalik räptulas, kels kanons cenön ad menafom. Räptuls netalik at dugons eli Illuminati : grup klänik kel dugon voli < e sesedons se Saturn da Mun ini breins menas jenöfi dobik keli ejafons. El Icke sagom i das „jenöf oya binon äsä viloy oni“, so menef vedonöv libik if lärnoyöv nuni oma, if refudoyöv kobovobön ko cifod, ed if maifükoyöv tikäli oya. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/06 redakön
Hiel Gabriel José de la Concordia García Márquez, sevädik as Gabriel Garcia Márquez ü Gabo (1927 mäzul 6, Aracataca - 2014 prilul 17, Ciudad de México) äbinom lautan, gasedan, redakan, püban, jäfedan bolitik, e dagetan Prema: Nobel pro literat ün 1982. El García Márquez elödom ledino in Mäxikän ed in Yurop; atimo lifädom dili gretikün tima okik in Ciudad de México. Palecedöl as nüdugan jenöfima magivik reidanefe valemik, eplöpom ad getön e plodi krütanefa e benoseki tedik. Mödikans lesagons, das el García Márquez leigodabom ko lautans votik Splodüla Latino-Lamerikänik: hiel Jorge Luis Borges, hiel Alejo Carpentier, hiel Miguel Angel Asturias, hiel Carlos Fuentes, hiel Mario Vargas Llosa e hiel Julio Cortázar as balan lautanas gretikün vola ün tumyel 20id. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/07 redakön
Tianzhenosaurus (Tianzhen + Grikänapük sauros = „lasär“) binon nem, kel pemobon pro dinosaur famüla Ankylosauridae, pätüvöl nilü vilag: Zhaojiagou, in provin: Shanxi, Tsyinän, in fomam di Huiquanpu Dona-Kretata. Jünu kran ti lölöfik e boms kranapödik anik pegivülons ele genus at, kel labon bidi te bali (T. youngi, Pang e Cheng, 1998). Äbinon limaf zänoda-gretotik famüla Ankylosauridae: kran onik älabon lunoti zimmetas 28, e koap lölik lunoti metas za fols. Lautans mödik emobons, das elaf Tianzhenosaurus äbinon te fom yunik elafa Saichania chulsanensis, ab tiket at nog padöbaton. Vickaryous et al. (2004) äpladons oni vü elafs Ankylosauridae, ab as limaf söragrupa bida: Pinacosaurus. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/08 redakön
Hiel Abraham Albertus Moll van Santbergen (1860–1938) äbinom Volapükan Nedänik. Ün 1899 prilul ädagetom diplomi „Volapükitidela”, ün 1900 febul uti „löpitidela” ed ün prilul yela ot uti „profesana Vpa”. Ün yel ot i päcälom as kadäman Volapüka.
Pämotom ün yel: 1860, gustul, d. 3id in zif: ,Arnhem’ as son hiela ,Gerhard Jan Moll van Santbergen’ e jiela ,Gerharda Willemina van Ruijven’. Äbinom matematatidan pö realajul in motedazif okik ä balan pioniras Volapükamufa in Nedän. Ün 1897 dekul äfünom dilädi: ,Arnhem’ Volapükakluba valemik Nedänik ed ävedom presidan onik. Ün yels: 1900 e 1901 äbinom i redakan timapenäda päpüböl fa diläd at: „Volapükabled”. De 1902 novul äbinom keredakan Volapükagaseda: „Nuns blefik se Volapükavol”. De 1902 jü 1934 söl: ,A. A. Moll van Santbergen’ äbinom vipresidan Volapükakluba valemik Nedänik, poso päcälom as stimaliman ona.
,Moll van Santbergen’ ädeadom tü 1938, novul, d. 29id in ,Scheveningen’ e päfefilükom tü dekul, d. 2id in kremator: ,Westerveld’ tö ,Driehuis’, in komot: ,Velsen’. Yeged pededietöl mebe oma pelasumon Volapükagased pro Nedänapükans. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/09 redakön
Hiel John Ronald Reuel Tolkien (1892 yanul 3 – 1973 setul 2) äbinom pükavan, lautan ä profäsoran Linglänik, sevädik as lautan lebukas: The Hobbit e The Lord of the Rings (= Söl Linas). Äbinom profäsoran Vöna⸗Linglänapüka in niver di Oxford de 1925 jü 1945 e poso profäsoran Püka e Literata Linglänikas de 1945 jü 1959. Äbinom romakatulan fiedik. Äbinom flen gudik hiela C. S. Lewis; bofikans ädutoms lü bespikagrup literatik no calöfik: el Inklings. Päcälom Büdan Roda Lamporäna Britänik (C.E.B.) fa jireg: Elizabeth II tü 1972 mäzul 28.
Näi lebuks: Hobbit e Söl Linas, son ela Tolkien: Christopher Tolkien äpübom vobotis votik stabü penets fata okik. Vobots ats (kels keninükons eli Silmarillion famik) e votiks fomons kobo yumed gretik konotas, jenotemas e pükas pedatikölas, ed i yegedas literatik dö vol pefomälöl labü nem: Arda, e patiko Zänoda⸗Tal (in Linglänapük: Middle-earth (pedefomöl de fom pelinglänüköl vöda Vöna⸗Norgänapükik: Miðgarðr : län fa mens pabelodöl ma miteodem germik), kel kanoy dientifükön as „paset votik“ vola obsik. El Tolkien ägebom vödi: legendarium (= konädem) tefü lautots valik at.
El Tolkien binom veütik noe as lautan, abi as pükajafan: pato el Quenya ed el Sindarin, kels pledons rouli in Zänoda⸗Tal, dütons lü püks lekanik bäldikün e pesevikün.
To lautans votik ipübons literatotis magälik bü el Tolkien, benosek legretik e flun lunüpik vobotas omik äkodons cedi pöpedik, das äbinom fatan literata magälik nulädik – u kuratikumo: fatan „magälaliterata löpik“ Hiel L. Sprague de Camp e votikans cedons omi „fatani magälaliterata nulädik“ kobü hiel Robert E. Howard (jafam ela Conan: Barbaran). Alo el Tolkien nendoto eflunom levemo lautotis posik e magälaliterati in valem. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/10 redakön
Lafab vönapärmik (pesevöl id as ,abur’ (
) ü ,anbur’) binon penät zänodatimädik pägeböl ad penön komiy⸗süryeni de tumyel 13id jü tumyel 17id. Nem lafaba pestabon su tonats tel balids lafaba at, ,an’ e ,bur’.
Eli ,abur’ äjafom kleudan (ed otimo i saludan): ,Stepan Hrap’, luveratiko in zifil: ,Velikiy Ustyug’ pimotöl as son fata Rusänik e mota süryenik. Ün yel: 1380 el ,Stepan’ äfünom zifi: ,Ust-Vüm’, se kel äbumom glügi balid su lifaziläk komiyanas ed äprimom ad kritön paganefi topik. Plas äleceinom lödanefi paganik me latin, Grikänapük u vönaslav, el ,Stefan’ äprimön ad lärnön süryeni ed ädäsinom penäti lönik pelönedüköli ad fonet ona. Lafab ela ,Stefan’ pästabon libiko su lafab kirilik e lafab Grikänik, ab i su malats raunik vönapärmiks. Danädü el ,Stefan’ süryen ävedon balid pük Luralänik papenöl, pos macar, ab luniko bü suomiy.
Lafab vönapärmik pägebon ad penön süryeni jü tumyel 17id, kü lekredanasedäbs Rusänik änüdugoms lafabi kirilik, ab latikumo ye pägebon lunomiko, b.v. fa poedan: ,Ivan Kuratov’. Dubä penät at no äbinon vemo benosevädik, ün tumyels 15id e 16id pägebon id as jüf Rusänapüka. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/11 redakön
,_microbiologist_and_chemist_Wellcome_V0026980.jpg)
Hiel Louis Pasteur (1822 dekul 27 - 1895 setul 28) äbinom kiemavan ä smalalifavan Fransänik sevädik ledino sekü benoseks oka pö vestigam kodas e büonelet malädas. Sperimänts omik äfümükons teorodi smalanoganas as kod maläda. Äjafom müpi balid ta rabiät. Äsevädom pübluge valemik sekü datuv metoda ad neletön, das milig e vin ökodons malädi; metod at poso pänemon pastörükam . Palecedom as balan vestiganas kil, kels äfünoms smalalifavi (kobü hiel Ferdinand Cohn e hiel Robert Koch. Älabom benosekis i pö vestigams kiemavik oka; a.s. tefü negemagöf kristadas Pesepülom dis Stitod: Pastuer, kelos binon stim nekösömik in Fransän, kö sepülam in sepülemöp binon zesüdik (plaämo pro Mens Gretik läs 300, kels pesepülons in el Panthéon).
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/12 redakön
Elaf Udanoceratops (siämü „logod honedilabik di Udan“, se Vöna-Grikänapük: κέρας: „honed“, e ωψ: „logod“) äbinon dinosaur grupa: Ceratopsia. Älifon dü fin Kretata. Fösils onik pätuvons in Mongolän.
El Udanoceratops päbepenon balidnaedo fa el Kurzanov ün 1992 stabü kran gretik (lunotü zimmets 60). Ma jin, binon telfutaf gretikün junü sevädik vü els Ceratopsia. Kranahoned binon smalik, e dinosaur at älabon ma taxet lunoti metas za 4. El Udanoceratops äduton lü dinosauragrup: Ceratopsia (se Vöna-Grikänapük, siämü: „logod honedilabik“): mitifidafs labü papagahoneds, kels älifons in Siyop e Nolüda-Merop dü Kretat. Ninü rood, el Chinnery pladon oni vü elafs Leptoceratopsidae as limaf teik in Siyop, kobü elafs Leptoceratops, Montanoceratops e Prenoceratops Nolüda-Meropiks. El Udanoceratops, soäs els Ceratopsia valik, äbinon planifidaf. Dü Kretat, plans labü flors äbinons selediks, klu dinosaur at luveratiko äfidon planis suvikün timäda okik: filigs e peins. Bo ägebon honedi japik oka (kel äbinon patedik pro els Ceratopsia) ad sebeitön bledis onsik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/13 redakön
Hiel ,Valentün Vasülyovüc Sülvestrov’ (Lukrayänapüko: Валентин Васильович Сильвестров) (Küyiv, 1937 setul 30id) binon noatädan Lukrayänik.
Hiel ,Sülvestrov’ pemoton in ,Küyiv’ timü pöf vemik in Lukrayän. Balido ästudom ad kaenal, ab pos yels kil, ünü kels älärnom pianodipläyami pö soarajul, ädebreikom tidi at ed äprimom ad studön pö Musigakadäm in ,Küyiv’: noatädi ko hiel ,Borüs Lyatojünsküy’, plumelodavi e benöfavi ko hiel ,Levko Revuzküy’. Ägredätükom ün yel 1963. Ün period at änoatädom vobis mödik me stül vemo peflunöl fa el ,avantgarde’: kedim, poskedim, fädamusig e ret. Dü degyel mälid musig ela ,Sülvestrov’ ätonon pö zäls bevünetik, päplösenöl fa musigals soas: ,Oleh Krüsa’, ,Gidon Kremer’, ,Alexey Lyubimov’, ,Ivan Monighetti’, ,Gennadiy Rojdestvensküy’ e votiks. Äledutom lü lekanagrup: ,Küyivsküy avangard’.
Klüliko musig somik ne pädigidon fa cifodanef sovyätik, kludo no pälületom ini Balatam noatädanas sovyätik, kelos äsinifon, das vobs omik no äkanons paplösenön notido. Ün degyel velid lekanalib pägretikumon. El ,Sülvestrov’ pianiko ädepedom metodis ela ,avantgarde’. Plao äprimom lüklienön lü posnulädim. Om it nemom stüli okik «metamusig» («musig metaforik»). Ün 1995 lätiko päpubon labun ko musig omik.
El ,Sülvestrov’ egaenom premis mödik. Bevü votiks äbinom loredäb prema bevünetik «S. Kusevizkiy» (TPL, 1967), noadänamätara «Gaudeamus» (Nedän, 1970), tataprema Lukrayäna «Taras Jevcenko» (1995), köna «Yaroslav sapik» klada lulid (2007) e klada folid (2017).
Ün yels 2004 e 2013–2014 el ,Sülvestrov’ äslopom protestis in Küyiv. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/14 redakön
.svg)
Hiel Rexhep Qosja (1936 yunul 25) binom bal lautanas Balkänik sevädikün. Kobü hiel Ismail Kadare (se Lalbanän), el Qosja (se Kosovän, atimo in Särbän) palecedom as bal lautanas Lalbanänik famikün tel. Epenom konletis, krütis e vobotis literatik mödikis (keninükamü jenotem kiltoumik literata Lalbanänik ün period romatik). Elautom i bali lekonedas suvüno petradutölas yelas lätik, Vdekja më vjen prej syve të tillë (Deadam kömon se logs soik, 1974).
El Qosja ästudom in Niver di Prishtinë, kö ädagetom diplomi lekanas jönik ün 1964. Pos atos ädagetom doki literatava se Niver di Beograd ün 1971. Poso ävobom lä Stitod Lalbanänavik Nivera di Prishtinë (jü 1981). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/15 redakön
Ginneken binon atimo zifadil sulüdik in Breda: zif in provin Nedänik: Nolüda⸗Brabän. Ma pükigeb topik panemon 't Ginneke.
Ginneken äbinon büo vilag. Topiko distidoy utanis, kels pemotons in Ginneken (Nedänapüko: els „Ginnekenezen“) de utans, kels lödons in Ginneken (els „Ginnekenaren“). Vilag: Ginneken ävedon ün 1814, kobü vilag: Bavel, komot: Ginneken en Bavel. Tü 1942 yanul 1 Ginneken, flunü koupanef, päläükon lä Breda. Do Ginneken siso ebinon dil zifa at, edakipon kaladi vilagik lönik oka. El Ginnekenmarkt (maket di Ginneken) dub kafibötöps plitöfik labü täratils pezüöl binon famik.
Bumot topik veütik binon el „Sint-Laurentiuskerk“ (Glüg Salüdana: Laurentius) yela 1902, pädisinöl fa bumavans: Jos Cuypers e Jan Stuyt. Logöfots votik binons glüg pävotastidöl tumyela 15id e, boso plödü Ginneken, kasted Bouvigne.
(Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/16 redakön
Elaf Elmisaurus äbinon dinosaur fina Kretata. Äbinon limaf lurooda: Oviraptorosauria grupa: Theropoda. Fösils onik (te futs e nams) petuvons in Siyop ed in Nolüda-Merop. Bid patedik: E. rarus päbepenon fa el Halszka Osmólska ün 1981. Bid telid: E. elegans (stabü fösils Nolüda-Meropik, kels primo pibepenons as bid elafa Ornithomimus fa hiel William Parks ün 1933), pädadilädon ün 1989 as Elmisaurus. Mipladam bida at binon bo sek dakipastada badik fösilas e fagot taledavik gretik vü ons e fösils bida patedik. Brefabüo, hiel Hans-Dieter Sues äblöfom, das „bid telid“ ela Elmisaurus äbinon nim votik: elaf Chirostenotes pergracilis. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/17 redakön
Alessandro di Mariano di Vanni Filipepi, sevädikum as Sandro Botticelli ( = „tubils“; 1444 u 1445 mäzul 1 – 1510 mayul 17) äbinon pänan Litaliyänik jula di Firenze primü Dönuliföfikam (el Quattrocento). Pos yels läs tum, muf at, pistütöl fa hiel Lorenzo di Medici, ya päbepenon fa hiel Giorgio Vasari as „timäd goldik“: tikod, keli mu pötiko änotodom pö prim „Lifajenäd hiela Botticelli“ okik. Benorepüt posik ela Botticelli äläsikon boso jü fin tumyela 19id; siso vob omik pelelogon as pated keina lienöfik pänama ün prim Dönuliföfikama. Vobots omik: Moted jiela Venus e Florüp dutons lü mastanavobots famikün e sevädiküns lekana di Firenze. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/18 redakön
Hiel Jan Miroslav Bakalář-Srbecký (1857 yulul 18 in Srbice nilü Kojetín - 1935 yanul 23 in Podvín-Kostel) äbinom padan romakatulik, lautan ä püban lautotas relik, märakonletan, slopan ä propagidan Volapüka in Tsyegän (ettimo nog dil Lösteräna). Äpübom i vobotis jäfüdik e gasedayegedis.
Ävisitom gümnadi in Kroměříž kaj Přereov. Poso änügolom seminari in Brno; ün 1884, ävedom padan. Äbinom kapulan in Křižanov, Jenešov e Bučovice, guvan in Bohuslavice ed ün 1887 ävedom julakategan in Břeclav.
Ya dü studüp okik äkonletom fabis, märis e kanitis netikis pro gased Tsyegänik: „Slavia“, ed äkeblünom vödabuke hiela Kott, ed i gasedes: „Hlas brněnský“ (Vög ela Brno), „Komenský“ (- „Dö literat bludik“, 1881), „Literární obzor“ (Horit literatik), „Světozor“ (Volasuemod), „Časopis muzejního spolku olomúckého“ (Gased Musedasoga di Olomouc) e r.
Äpübom gramati Volapüka in Tsyegänapük, äsi vödabuk Volapükik-Tsyegänapükik. Äkeblünom leigo gasedes Volapükik mödik in Wien, München, London, Torino e r. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/19 redakön
El Ö binon tonat degvelid lafaba Volapükik. No binon tonat latinik kösömik; in püks anik binon tonat nesekidik (a.s. in Svedänapük e suomiy), in püks votik binon fom tonata: O (a.s. in Deutänapük).
Gebs balid ela Ö äjenons in Deutänapük, as fom pävotüköl ela O medü tonat: e smalik su el O päpenöl. El e smalik at pianiko pävotükon ad lienils tel dü Zänoda-Timäd, e poso ad püns. Licini ot labon i tonat: Œ, kel pagebon in püks votik.
Ün degyel 1880, datuval Volapüka: hiel Johann Martin Schleyer ämobom fomis nulik pro tonats Ä, Ö ed Ü in Volapük: Ꞛ, Ꞝ ed Ꞟ. Mobs at ye no päzepons fa Kadäm Volapüka e no plu pägebons, igo fa datuval it. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/20 redakön
Hiel Jørgen Mohr (in fom latinik: Georg(ius) Mohr) (1640 prilul 1 - 1697 yanul 26) äbinom matematan Danänik. Ätävom zi Nedän, Fransän e Linglän. El Mohr pämotom in København. Demü geomet, eblünot riganatälik teik oma äbinon blöf, das däsinot geometik seimik me kompad e stripöm dunovik kanon padunön i te me kompad - kelos anu sevädon as leset hielas Mohr e Mascheroni. Äpübom blöfi okik in buk: Euclides Danicus, Amsterdam, 1672. Do buk at päkeninükon in literataliseds matematik, nek äreidon oni, e päglömon dü yels za 250. Leset päblöfon nesekidiko fa Litaliyänan: Lorenzo Mascheroni pos yels plu tums (ün 1797). Pas ün 1928, ven matematistudan yunik ätüvom samädi buka at in selidöp bukas neflifedik in København, vobot ela Mohr äsevädikon. Buk at päpübon dönu (as kopied kuratik) ün yel ot.
El Mohr äpübom eli Euclides Danicus in Danänapük ed in Nedänapük (alik labü donatiäd lunik in pük tefädik). Päspetoyöv, das vobot nolavik ettimo püpübonöv latino - ön jenet kelik pösods mödikum äkanonsöv reidön oni (i hiel Caspar Wessel ädunom otosi). Bi ye älifädom lunüpiko in Nedän, väl omik demü netapüks ba päspireton fa matematan Nedänik Simon Stevin, kel äprimom vönaoloveikodi somik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/21 redakön
Elaf Agnosphitys (LFB: [ægnoʊˈsfaɪtɪs]; lunomiko dobiko pepenöl Agnostiphys u Agnosphytis) binon el genus dinosaurabida nog padöbatöla: A. cromhallensis. Fösils onik binons: hipabom, maxül, e bradaboms (astragalus, humerus), valiks se periods lätik Triata. Mögos, das binon el chimera (bomem labü boms de dinosaurs difik).
El Agnosphitys labon in dadiläd lifavik pladi nilü prim dinosauras, do pats nog padöbatons fa vestigans. Somikans kredons, das ädüton lü grup elafas Theropoda; votans sagons, das äbinon balaf elafas Archosauria (o. b. no dinosaur, ab nilü ons).
Bid patedik: el Agnosphitys cromhallensis, päbepenon fa els Fraser, Padian, Walkden e Davis ün 2002. Fösils at: bomem no lölöfik, pätuvons in Avon (Linglän). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/22 redakön
Jiel ‘Yuliya Volodümürivna Tümosyenko’ (Lukrayänapüko: ‘Юлія Володимирівна Тимошенко’; pemotöl tü 1960 novul 27) binof konömavan ä bolitan Lukrayänik. Äbinof balidministeran Lukrayäna de yanul 24 jü setul 8 yela: 2005, e de 2007 dekul 18 jü 2010 mäzul 4. Binof dugan paleta: ‘Всеукраїнське об'єднання „Батьківщина“’ (Balatam Valalukrayänik: „Lomän“).
Büä ävedof jibalidministeran balid Lukrayäna, el ‘Tümosyenko’ ibinof balan duganas veütikün Levoluta Rojanik. Ün period at, gaseds Vesüdänik anik änäinemons ofi eli ‘Jeanne d'Arc’ Levoluta.
Bü prim kariera bolitik ofa, el ‘Yuliya Tümosyenko’ äbinof büsidan benosekik ab pedöbatöl in dustod gasina, kel eliegükon ofi. Dü yels: 1999–2001 äbinof kolatameina⸗ ä namätaministeran. Sekü Levolut Rojanik ävedof balidministeran, ab päsäcälof pos muls vel sekü konflit ko presidal: ‘Yujtsyenko’. Pos dailidaväls yela: 2007 ‘Tümosyenko’ telidnaedo ävedof balidministeran. Posä ‘Tümosyenko’ äfinikof in plad telid po hiel ‘Viktor Yanukovüc’ in presidalidaväls yela: 2010, äsädünikof as balidministeran ed ävedof cif taätanefa ta presidal nulik ä taan gretikün ofa: ‘Yanukovüc’.
Ün gustul yela: 2011 päfanäbükof kodü minilud remäda e poso i komit sasena, ab mödikans äcedons, das cödät ofa jenöfo pämotivon bolitiko. Cödalef Yuropik demü menagitäts äcödon ün 2013, das fanäbam ofa äbinon negitik ä nelonik, ed äkrütöl träiti mimenik ofa. Pas tü 2014 febul 22, del ot, ven dail Lukrayänik äsäcälon presidali: ‘Yanukovüc’, pästadükof libio. Ün prilul yela ot ‘Yuliya Tümosyenko’ pälibocödetof ä pästimigeedof fa Cödal löpikün Lukrayäna.
Äbinof dönu steifädan in presidalidaväls yelas: 2014 e 2019, ab nensekiko: ägaenof tefädo pladi telid (12,8% vögadas) e kilidi (13,4%). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/23 redakön
Elaf Aucasaurus äbinon dinosaur Largäntänik zänedagretik grupa: Theropoda, kel älifon dü fin Kretata (timäd: Santonian). Älabon lunoti metas 4, geiloti (jü hips) meta bal, e vetoti milgramas za 700: äbinon kluo smalikum, ka röletaf okik: elaf Carnotaurus, do brads onik äbinons lunikum. Äbinon ibo limaf smalikun grupa: Carnotaurini. Distü el Carnotaurus, el Aucasaurus no älabon honilis sulogik.
Patedabomem binon lölöfik jü vireb göbik degkilid, klu pasuemon tefädiko gudiko; binon ibo limaf grupa: Abelisauridae, kel jünu gudiküno pebepenon (ün 2002), keninükamü i skinaretods lä hips. Kran ye pädämükon, kelos koedon tikön fösilavanis anik, das äkompenon pö komip ven ädeadon. Bomem at pätuvon in topäd, kel jiniko äbinon ettimo lak; el Aucasaurus smalik jiniko äzitevon nilü lak ad sukön nögis u dinosaurülis (aniks pätuvons nilü bomem). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/24 redakön
Ragivs: X (The X-Files) binon televidalekoned Lamerikänik egönädigaenöl, kel päjafon fa hiel Chris Carter, e kel mödadilo päsesedon vü 1993 e 2002. Äbinon vemo pöpik du degyel 90s, ed ägivon vole fraseodis: „verat binon ziedik," „konfidolöd neki/oli," e „vilob kredön." Ninädon plotateorodis, spiruti, e lif netalik.
In televidalekoned at, vestigans ela FBI hiel Fox Mulder (David Duchovny) ä jiel Dana Scully (Gillian Anderson) vobons ko Ragivs: X: vestigs ni esoülöl ni demöl, kels ninädons dilis neplänädik. El Mulder binom „kredan": pösod kel lekredon lifi netalik e dinis neplänädovik. El Scully binof dotiman, kel cedof das valikos kanon paplänädon me nolav. Konfidons odi, ed el Scully primof kredön teorodis ela Mulder. Dabinon romant nonik vü ons.
Ün 1998, pämekon filmot penemöl: „Ragivs: X — komipolsöd ta fütür," e votik pämekon ün 2008: „Ragivs: X — vilob kredön." Dü säsuns lätik tel, el Scully ävedof kaladi cifik, e kalads nulik pänüdugons: vestigans hiel John Doggett (Robert Patrick) ä jiel Monica Reyes (Annabeth Gish). Gased el „TV Guide" esagon das Ragivs: X binon televidalekoned kultik telido-gudikün se valiks. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/25 redakön
Hiel Tycho Brahe, pämotöl as Tyge Ottesen Brahe in Skåneland, ettimo dil Danäna ed atimo Svedäna (1546 dekul 14 – 1601 tobul 24), äbinom nouban Danänik famik sekü küpeds stelavik kuratik ä mödiks oma. El Brahe äsevädom leigo ün lifüp oka as strologan ed as lalkiman.
El Tycho Brahe ägetom glunidalaboti su nisul: Hven äsi monamedis ad bumön eli Uraniborg: küpedöp stelavik ä strologik, kö äbumom stumis stelavik gretik ed äduinom mafamis kuratik mödik. As stelavan, el Tycho ävobom ad kobükön utosi, kelosi äcedom frutis geometik sita hiela Copernicus e frutis filosopik sita hiela Ptolemaios ad fomön siti okik. De 1600 jü deadam okik ün 1601, päyufom fa hiel Johannes Kepler, kel poso ögebom nünis stelavik kuratik ela Tycho ad völfön teorodis stelavik lönik oka tefü lons planetamufa.
Mafams e küpeds stelaviks ela Tycho äbinons dido kuratiks. Nek bü el Tycho isteifülom ad dönuön küpedis so vemo, e stums matematik ad frutidön no nog pivölfons. Ädunom utosi, kelosi büans omik no ivilons u no ifägons ad dunön: ämafom stadi e mufi planetas e stelas so kuradiko, das äkanom cödön, sit kinik - ut hiela Copernicus ud ut hiela Ptolemaios - äbepenon gudikumo süli. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/26 redakön
Hiel ‚Sir Alfred Joseph Hitchcock’ (1899 gustul 13 - 1980 prilul 29) äbinom filmotirejidan ä ⸗jafädan Linglänik (poso i Lamerikänik) vemo flunilabik sekü metods omik stüla tenidik (‚thriller’ e ‚suspense’). Pos karier gudik in Linglän, äfealotädom lü ‚Hollywood’ ed ädagetom tatäti Lamerikänik ün 1956, do äblebon i reigäb Linglänik. Ärejidom filmotis plu luldegis dü karier mäldegyelik, de timäd filmota müätik da ut filmota spiköl jü ut kölafilmota. El ‚Hitchcock’ äbinom balan rejidanas benosekikün ä sevädikünas dü lifüp okik, e jünu blebom sevädik ä pöpätik. Famik sekü sev e kaen ela Hitchcock tefü tenid, biomagodems omik gebons mödo dredi e fomäli, e sevädons sekü cog „sägälik“ okas. Suvo jonons pösodis nedöbik dü dinäds, kelis no kanons bemastön ud igo suemön.
El ‚Hitchcock’ pämotom e pädugälom in ‚London’, in Linglän. Äprimom rejidanakarieri okik ün 1922 in Linglän, ab sis 1939 ävobom ledino in Lamerikän. El ‚Hitchcock’ e famül omik ädalabons farmi labü nem ‚Cornwall Ranch’ ü „Belalad“ su bel finü ‚Canham Road’, love zif: ‚Scotts Valley’, in Kalifornän, de 1940 jü 1972. Äremons domi telid finü 1942 su süt: ‚Bellagio’, nüm: 10957, in ‚Los Angeles’, visü el ‚Bel Air Country Club’. El ‚Hitchcock’ ädeadom sekü leläsikam roinas ün 1980.
El ‚Rebecca’ äbinom filmot teik oma, kel ägeton premi: ‚Oscar’ as filmot gudikün, do filmots votik fol oma pimobons; el ‚Hitchcock’ neai ägetom premi rejidana gudikün. Ägetom premi: ‚Irving Thalberg’ sekü lifaduinod okik ün 1967. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/27 redakön
Elaf Omeisaurus (siämü „läsar di Omei“) äbinon dinosaur lurooda: Sauropoda, kel älifon finü Yurat uto, kö atimo topon Tsyinän. Nem onik dekömon de Bel: Emei, kö pätüvon. Äs els Sauropoda votik, el Omeisaurus äbinon planifidaf gretik. Ärivon lunoti metas 10-15, geiloti metas 4 e vetoti tounas 4. Älabon koapi bigöfik e särvigi lunik patedikis dinosauras votik lurooda at. Distü els Sauropoda mödik ye älabon nudahogis nilü tipot nuda okik. Bäk ela Omeisaurus äbinon geilikum pö hips ka pö jots okiks. El Omeisaurus älabon noe särvigi lunik, abi särvigavirebis pluik anik no ädabinöls pö els Sauropoda votik. Virebs it äbinons lunikums e gretikums.
Jeps gretik ela Omeisaurus ba äzitevons in länäd fina Yurata, kobü elafs Stegosauridae Yuratik soäs elaf Tuojiangosaurus ed elaf Chungkingosaurus. El Omeisaurus äbinon luveratiko limaf mödikün lurooda: Sauropoda in Tsyinän ettimik.
Elaf Omeisaurus päbepenon balidnaedo ün 1939. Pänemon stimü bel saludik: Omeshian, kö fösil balid ela Omeisaurus pitüvon. Bomems mödikün ela Omeisaurus pätuvons ün degyels: 1970 e 1980, dü „dinosauriyag Tsyinänik gretik“. Jünu penemons bids lul ela Omeisaurus: O. junghsiensis, O. changshouensis, O. fuxiensis, O. tianfuensis e O. luoquanensis. Valikafs pänemons stimü tops, kö pätuvons. El O. fuxiensis äbinon bid smalikün, lunotü mets 9,1. Dinosaur teik labü särvig lunikum äbinon elaf Mamenchisaurus. Göbafösil pätüvöl ko fösils ela Omeisaurus in bomabed ot pälelogon as dutöl lü dinosaur at, ab anu kredoy, das duton lü elaf Shunosaurus.
Bomems ela Omeisaurus pajonons in Dinosauramused di Zigong, in provin: Sichuan, ed in Museum di Beipei, nilü Chongqing (tops bofik in Tsyinän). (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/28 redakön
El ,Novial’ (pedefomöl de ,nov-’ <nulik> e ,IAL’ <yufapük bevünetik>) binon pük mekavik, pedatiköl ün 1928 fa pükavan Danänik: ,Otto Jespersen’. El ,Jespersen’ (1860-1943) äbinom pükavan Danänik, kel büikumo ikompenom pö dafomom ela ,Ido’, ab äneplidom kaladi mekavik ä vilädiki sperantapüka ed ela ,Ido’; ästeifom ad jafön püki fasilik e benotoniki, kel ödakipon binodis natapükas. Vödastok ela ,Novial’ pestabon ledino su püks germik e romenik, ab gramat onik peflunon vemo fa Linglänapük.
Püb balidnaedik ela ,Novial’ äbinon ün yel 1928 in buk ela ,Jespersen’ tiädü ,An International Language’. Ün 1930, pos nüdugam vötukamas ömik, el ,Jespersen’ äpübom vödabuki tiädü ,Novial Lexike’. Ämobom vötukams mödikum dü degyel fovik, ab pos deadam ela ,Jespersen’ ün yel 1943 dajäf demü el ,Novial’ päfinükon.
Do el ,Novial’ nutimo no binon so pöpätik äs sperantapük e.r., ünü degyel 1990-2000 el ,Novial’ ädageton dönu slopanis ömik danädü bevüresod. Päpübons revids ela ,Novial’, as sam el ,Novial '98 ’. Ün 2006 Vükiped novialapükik pefünon. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/29 redakön
.jpg)
Hiel James Augustine Aloysius Joyce (Lireyänapüko: Séamus Seoighe; 1882 febul 2 - 1941 yanul 13) äbinom lautan Lireyänik in foginän, anu palecedöl as balan lautanas flunilabikün tumyela 20id. Sevädon ledino sekü lekoned omik: Ulysses (1922) e sökod vemo pedöbatöl onik: Finnegans Wake (1939), äsi sekü konotakonlet: Dubliners (= Elans di Dublin; 1914) e lekoned dilo otlifajenädik: A Portrait of the Artist as a Young Man (= Pöträt Lekanana as Yunan; 1916).
Do älifädom dili gretikün lifüpa okik plödü Lireyän, leval lekonedik ä lanavik ela Joyce ävulon in lomazif oma: Dublin, kö dabinons tops e dil gretik yegäda lekonedas okik. Pato tefs letepöfik omik ko Glüg Romakatulik Lireyänik lokons me komips ninälik ela „ob votik“ (alter ego) oma: hiel Stephen Dedalus. Sekü dem e küpäl kuratiks ats tefü top pösodik, kobü xil fa ok it pimütöl e flun okik da Yurop lölik (pato in Paris, in Fransän), el Joyce ävedom süpädo balan kosmopolikünas äd otüpo balan topädikünas vü lautans Linglänapükik valik timäda omik. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/30 redakön
Sis tüv onik su Nisul di Wight (Greta-Britän), elaf Neovenator („Yagaf nulik“) evedon balaf dinosauras mitifidik gretik sevädikün Yuropa. Primo pälecedon as bid nulik mögik elafa Megalosaurus. Älabon lunoti metas za 7,5. Älifon primü Kretat.
Boms balid bida patedik pätüvons ün 1978, in kretöps sulüda-vesüdik Nisula di Wright. Pas pos yels mödik (ün 1996) äpubons boms mödikum dinosaurabida at. Sesebams jünuik ätuvons za 70% bomema lölöfik. Timü bepenam onik (fa els Hutt, Martill e Barker ün 1996), äbinon limaf teik grupa Allosauridae in Yurop pituvöl. Atimo palecedon as röletaf elafas Allosaurus, Acrocanthosaurus e Giganotosaurus.
Kopied peliföfüköl ela Neovenator kanon palogön in legad: Dinosaur Isle (Dinosauranisul) su Nisul di Wight. (Yeged lölik...)
Vükiped:Yeged adelo pevälöl/12/31 redakön
Hiel Felix Hausdorff (1868 novul 8 - 1942 yanul 26) äbinom matematan Deutänik, kel palecedom balan fünanas fomava (topology) nulädik, e kel äkeblünom mödikosi konletateore, konletateore bepenamik, mafamateore, sekätateore, e diletame sekätik.
El Hausdorff ästudom lä Niver di Leipzig, kö ädagetom doki oka ün 1891. Ätidom matemati in Leipzig jü 1910, ven ävedom profäsoran matemata lä Niver di Bonn. Äbinom profäsoran lä Niver di Greifswald de 1913 jü 1921. Poso ägegolom lü Bonn. Ven netasogädim ägeton nämädi in Deutän, el Hausdorff, kel äbinom yudan, äkredom, das as profäsoran stümik no pöpöjutom. Matemat nedabinotik oma ye pälecedon as „yudik“, negebovik, e „ta-Deutänik“; sekü atos, ün 1935 äperom profäsori oka. To no plu äkanom pübön in Deutän, el Hausdorff älaibinom matematavestigan dunöfik, äpübölo in gased Polänik: Fundamenta Mathematicae. Pos el Kristallnacht ün 1938, du pöjutam yudanas ai ägretikumon, el Hausdorff ai äsoelikom. Fino ün 1942, ven no plu äkanom vitön ad pasedön lü zänädaleseatöp, el Hausdorff äduinom oksaseni, kobü jimatan e lüsör omiks, tü yanul 26.
El Hausdorff äbinom balan, kel ämobom valemükami Hüpoteta ela Continuum hiela Cantor; Hüpotet ela Aleph omik, kel äpubon in yeged omik yela 1908: Grundzüge einer Theorie der geordneten Mengen, leigäton ko ut, kel nu panemon „Hüpotet pevalemüköl ela Continuum“. Ün 1909, du ästudom mödotis dilo peleodükölis sökodas jenöfik, ästetom utosi, kelos nu sevädon as Prinsip Gretikünöfa hiela Hausdorff; äbinom i balan, kel ägebom prinsipi gretikünöfa pö lalgebrad. (Yeged lölik...)