Vükiped

Volodümür Vünnücänko

Levolutan, bolitan e lautan Lukrayänik

Hiel ‚Volodümür Kürülovüc Vünnücänko’ (Lukrayänapüko: ‚Володи́мир Кири́лович Винниче́нко’; pemotöl tö ‚Veselüy Kut’ in Lampörän Rusänik tü 1880, yulula d. 28id, edeadöl tö ‚Mougins’ in Fransän tü 1951, mäzula d. 6id) äbinom lautan, pänan, jafädan ä bolitan sogädademokratimik Lukrayänik, kel äpledom rouli veütik in Pöparepüblik Lukrayänik ünü yels: 1917–1919. Äbinom balidal balid Lukrayäna. Zuo palececom as balan lautanas lelogädikün Lukrayäna tumyela XXid.


Volodümür Vünnücänko
Moted: 16 yulul 1880
Kropyvnytskyi[*]
Deadam: 6 mäzul 1951
Mougins
Cal(s): hibolitan[*], hilautan[*], hidramatavan[*], science fiction writer[*], hilibrätan[*]
Tatät(s): Lämporän Rusänik[*], Pöparepüblik Lukrayänik[*]
Matan(s): Rozaliia Vynnychenko[*]
Dispenäd:

Yunüp.

redakön
 
El ‚Volodümür Vünnücänko as gümnadan’.

El ‚Vünnücänko’ pämotom in famül feilanas in vilag: ‚Veselüy Kut’ ‹ in eliän ‚Qärson’, nefagü zif: ‚Yelisavätgrad’ (nutimo ‚Kropüvnüzküy’ panemöl).[1] Fat oma äbinom läxdutetan, kel ifealotädom lü ‚Yelisavätgrad’, kö imatikom ko jiel ‚Yävdokiya Pavlänko’ (motedanem: ‚Linnük’): jiviudan, kel älabof ya cilis kil. Sekü mat at pämotom son bal: ‚Volodümür’.

Ya timü julayels okik el ‚Volodümür’ yunik äprimom ad kompenön pö jäfed levolutik. Älautom poedoti levolutik, sekü kelos älifädom vigi in ziöb ed äplödükom se jul. Realajuli äfiduinom votöpo.

Ün yel: 1901 ‹ äprimom ad studön gitis pö niver di ‚Küyiv’, e pos brefüp älüyumom ad palet levolutik Lukrayänik (‚RUP’), kel pövotanemon ad „vobanefapalet sogädademokratimik Lukrayäna” (‚USDRP’) ün 1905. Äprimom ad bejäfön stäänükami propagida bevü feilans e vobans, kodä päfanäbükom ün 1903 e pämoükom se niver. Kodü jäfed levolutik päfanäbükom pluna, ab telna äplöpom ad skeapön.[2] Gitastudis ye neai öfiduinom.[3] Posä picödetom ad fanäbamapönod mö yel, äfugom se län.

Vü yels: 1906 e 1914 ‹ ästebon sökaleodiko in ‚Lemberg’, ‚Wien’, ‚Genève’, ‚Paris’, ‚Firenze’ e ‚Berlin’. Timü xil oka ämatikom ko jisanan yudik⸗Rusänik: ‚Rosaliya Lifjüz’ ‹ ün 1911. Ün 1914 ägegolom lü Rusän e jü 1917 älödom ön nem dobik in ‚Moskva’.

Karier bolitik.

redakön

Brefüpiko pos febulalevolut in Rusän el ‚Vünnücänko’ pävalom ad vipresidan ela „zänakonsälalef” (‚Центральна рада’), kel pidabinükon in Küyiv fa komulans paletas ä noganükamas difik, e cifamü jenavan famik: ‚Müqaylo Hrujävsküy’ ‹ suniko älabon nämäti ad jäfidön as dail Lukrayänik. El ‚Vünnücänko’ äbinom calospikan veütik lejona dialik cifik zänakonsälalefa, keli kanoy prafadön as koboäd sogädima e länäda⸗netätima romatik tumyela XIXid.[4]

 
Lesekret Pöparepüblika Lukrayänik. ‚Vünnücänko’ seadöl in zänod.
 
Hiels ‚Volodümür Vünnücänko’ e ‚Sümon Pätlyura’ ün 1919.

De 1917, yunula d. 15id jü 1918, yanula d. 22id el ‚Vünnücänko’ äcifom eli „lesekret” Pöparepüblika Lukrayänik: loniledunät zänakonsälefa ‹ demü kelos jenöfo äbinom balidal balid Lukrayäna. Äbleibom plagön cali at, posä lesekret ivotafomon ini „konsälalef pöpaministeranas”, ab no lunüpo: tü 1918, yanul d. 30id om e guveranef fulanumik oma änecalikons demü difs bolitik fefik, te dels jöl posä Pöparepüblik Lukrayänik inotädon nesekidi lölöfik oka de Rusän.

Stad tata Lukrayänik äbinon lemu fibik. In cals binälik ti valiks ninü zänakonsälanef äjäfidons dialimans yunik ä neplakugiks, kels änedunons ad noganükön tatabinodi ä militi, ed ün timüls lonädik pädugons fa dialafanat bolitik.[5] Posä volakrig balid in Lofüda⸗Yurop äfinikon me vikod nämädas zänik dub püd di ‚Bräst-Litovsk’, pädispenöl in mäzul yela: 1918 ‹ Deutän ädageton gitäti ad koupön Lukrayäni. Zänakonsälalef pälikiton, lons fa on pilonöfüköls päsädunons, e Pöparepüblik Lukrayänik pävotafomon ini „Tat Lukrayänik”. Tü del 29id prilula koupans Deutänik ästitons in Lukrayän reigasiti pluuneplu monäkiki, päciföli fa el ‚hetman’: ‚Pavlo Skoropadsküy’, kel cifiko äjuiton stüti glunidalabanas, kosakas e slopanas Rusänanas dakipiälik, ab äbinon vemo nepöpedik dub bolit feilimik e pro⸗Rusänälik oka. Vifiko po peräd Deutäna in Vesüda⸗Yurop ün novul yela ot reig ela ‚Skoropadsküy’ äfinikon. Poso ‚Vünnücänko’, kel ibinom in zän taätanefa ta ‚Skoropadsküy’, kobü hiel ‚Sümon Pätlyura’ äfomom reiganefi nulik, atna „dilekanef” pänemöli. Pöparepüblik Lukrayänik pädönustidon.

I atna calam ela ‚Vünnücänko’ as presidal reiganefa ädulon te dü brefüp. Vifiko äkonflitikom ta ‚Pätlyura’ demü bolit, ad keli äzesüdosöv steifön. ‚Vünnücänko’ äpläidom boliti sogädik, kel öpluon leigodü desins boljevanas, du ‚Pätlyura’ ävilom lüodikön lü lebum tata.[5] Tü del 13id febula ‚Vünnücänko’ äsäcalikom, dels ömik posä milit redik ikonkeron eli ‚Küyiv’.

Ün 1919 ‚Vünnücänko’ ätevom lü Lösterän. Älüvom eli ‚USDRP’ ed änoganükom grupi kobädimanas Lukrayänik pixilölas. Ün mayul yela: 1920 ‹ ätävom lü ‚Moskva’ , dat äprimom bespikis ko boljevans. Älofons ome cali vipresidana konsälanefa pöpalekomitätanas äsi cali pöpalekomitätana (= ministerana) dinädas foginänik, ab ädeimom mobi at: isäspetikom demü lüäl boljevanas, kelis äkusadom dö suslomänäl Rusänik ä nesnat as sogädimans. [3][6][7] Pos bespiks dü muls fol ägegolom lü foginän, kö äprimom lebiti ta sovyätaguvenef nulik. Ün 1921 kongres vala⸗Lukrayänik lulid sovyätas ästeton eli ‚Vünnücänko’ nefleni pöpa, ottimo zepölo lüyumi Lukrayäna ad Sovyätabalatam.[8]

Reti lifa ‚Vünnücänko’ älifädom in Vesüda⸗Yurop. Dü yels balid älödom in Deutän, kö ävedom cif sogeda, kel äyufon studanis Lukrayänik. Ottimo äbleibom suimön jenotis in Sovyätabalatam ed äbejäfom lauti ä päni. Kodü stad bolitik ä könomik fikulik in Deutän äfealotädom ün 1925 lü Fransän. Primo ätopikom in ‚Paris’, ab ün 1934 kobü jimatan oma äremon domili ko läned smalik in zifil: ‚Mougins’ ‹ nilü ‚Cannes’ in Sulüda⸗Fransän, kö äprimom lifi as feilan. Ädunom atosi, bi ädesirom lifastüli takedik ä sauniki, ab id dubä stad finenik oma äbinon fikulik sisä no plu igetom moni de dabükans Lukrayänik oma. Ga äbleibom lautön ä pänön.

Dü koup Fransäna fa Deutän timü volakrig telid el ‚Vünnücänko’ pänüfärmükom in zänädaleseatöp, bi ärefudom ad kevobön ko netasogädimans. Pos krig älevüdom ad sävafam lölöfik ä kelif püdik netas vola.[3] Ädeadom tü 1951, mäzul d. 6id e päsepülom in lödöp oka: ‚Mougins’.

As lautan.

redakön
 
Föfapad dramata ela ‚Vünnücänko’ se 1911 tiädü ‚Чорна пантера і білий медвідь’ („Blägapantär e povaber”).[9]
 
‚Vünnücänko’ ün 1902 timü prim kariera omik as lautan.
 
‚Vünnücänko’ ün degyel balid.

In literat Lukrayänik ‚Vünnücänko’ palecedom as lautan nulädimik lonädik Lukrayäna bülevolutik. Älautom konotis brefik, lekonedis e dramatis. In vobots omik ädajonom kobotiäli vemik ko levolutanef Lukrayänik, vobanasogät e mens pipöviköl, äsi setevans se Lampörän Rusänik lödöls in Vesüda⸗Yurop. Prim kariera omik äjenon ün 1902 me konot: ‚Сила і краса’ („Näm e jön”), kel päpübon in periodapenad: ,Kiyävska Starina’ e vemiko pälobon fa hiel ‚Ivan Franko’, jiel ‚Läsya Ukrayinka’ e votikans.[10][11]

Vobotem ela ‚Vünnücänko’ padilädon ad periods kil. Period balid ninädon mödikosi vobotas omik pelautöls „in fom smalik” (penots, konots brefik) dü yels: 1902–1905. Period kelid ninädon konotis brefik, dramatis e lekonedis pelautöl pos levolut yela: 1905. Period kilid ninädon vobotis pelautöl dü xil lautana, e pakaladon fa yutopim ä filosop lönik, keli änemom „balälim” (‚конкордизм’).[12] Vobot balid, kel ämaledon fleki at, äbinon lekoned: ‚Сонячна машина’ („Solacin”), pälautöl dü yels: 1922–1924.[13] Buk at, kel palecedon as konot Lukrayänik balid di ‚science-fiction’, binon lekoned lätik ela ‚Vünnücänko’ pepüböl in Sovyätabalatam, ibä sis yel: 1933 – posä ‚Vünnücänko’ in pened maifik lü bolitabür paleta kobädimik Lukrayäna iprotestom ta faemaditret: ‚holodomor’[6] – jü fin degyela jölid tumyela XXid vobots oma, soäsä vobots lautanas Lukrayänik mödikas, piproibons in Sovyätabalatam. Sekü atos dil gretik vobotema ela ‚Vünnücänko’ pas pepübon pos deadam oma.

Näi vobotem literatik veüti jenavik patik labons memots oma, pelautöls ün 1920 e petiädöls ‚Відродження нації’ („Dönumoted neta”), in kels bepenom jenotis yela: 1917–1919, äsi delabuks oma se yels: 1911–1936, pepübols sis 1980 in toums lul.[14] Stabü konots omik filmots ömik pejafädons. Fino ‚Vünnücänko’ eposbinükom i pänotis plu tum.[6]

Mebamals.

redakön
  •  
    Mebaston len jul in ‚Kropüvnüzküy’.
  •  
    Potamäk Lukrayänik labü magod ela ‚Vünnücänko’.
  •  
    Konäd Lukrayänik se 2005 (föfaflan).
  •  
    Konäd Lukrayänik se 2005 (pödaflan).
  •  
    Kulivaprem bevünetik di ‚Vünnücänko’.

Noets.

redakön
  1. ↑ Fonäts anik maniotons eli ‚Yelisavätgrad’ as motedatop ela ‚Vünnücänko’, a.s.: Володимир Винниченко – Біографія (СКОРОЧЕНО). Українська література. (in Lukrayänapük)
  2. ↑ Volodymyr Panchenko: Volodymyr Vynnychenko’s Prison Odyssey. День, nüm: 9 (2002). Pereidedöl tü 2023 mäzul 14. (in Linglänapük)
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 Керівники урядів Центральної Ради: ВИННИЧЕНКО Володимир Кирилович. Урядовий портал (resodatoped guvanefa Lukrayäna). Peragivöl tü 2016 setul 19, pereidöl tü 2022 mäzul 5. (in Lukrayänapük)
  4. ↑ Jan van Steenbergen (2007): De Oekraïners in Polen als factor in de Pools-Oekraïense betrekkingen. Niver di ‚Amsterdam’. Patädapenäd pö jäfüd studas Lofüda⸗Yuropik. Pad: 13. (in Nedänapük)
  5. ↑ 5.0 5.1 Orest Subtelny (1988): Ukraine: a History. University of Toronto Press: Toronto Buffalo London (ISBN 0-8020-6775-1). Pad: 354. (in Linglänapük)
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 В. А. Смолій e votikans (2003): ВИННИЧЕНКО Володимир Кирилович [Електронний ресурс]. Енциклопедія історії України: toum 1: А-В. НАН України. Інститут історії України. Pereidöl tü 2022 mäzul 5. (in Lukrayänapük)
  7. ↑ Володимир Винниченко – Біографія (СКОРОЧЕНО). Українська література. Pereidül tü 2022 mäzul 5. (in Lukrayänapük)
  8. ↑ Володимир Винниченко (1880-1951). Українська література - статті та реферати. Pereidöl tü 2022 mäzul 5. (in Lukrayänapük)
  9. ↑ Чорна Пантера і Білий Ведмідь – Володимир Винниченко. Бібліотека української літератури. Pereidöl tü 2022 mäzul 5. (in Lukrayänapük)
  10. ↑ Краса і сила – Володимир Винниченко.] Бібліотека української літератури. Pereidöl tü 2022 mäzul 5. (in Lukrayänapük)
  11. ↑ Володимир Винниченко. Український Центр. Peragivöl tü 2020 febul 24, pereidöl tü 2022 mäzul 5. (in Lukrayänapük)
  12. ↑ Ma lautan: „penot sogäda⸗lanisanavik”, in kel penom dö yegäds distöfik, de hügien jü reigafom dialik. Володимир Винниченко. Конкордизм. Система будування щастя. ЛітАкцент, 2012 yunul 13. Peragivöl tü 2012 yunul 13, pereidöl tü 2023 mäzul 14. (in Lukrayänapük)
  13. ↑ Сонячна машина – Володимир Винниченко. Бібліотека української літератури. Pereidöl tü 2022 mäzul 5. (in Lukrayänapük)
  14. ↑ Vynnychenko, Volodymyr. Internet Encyclopedia of Ukraine. Pereidöl tü 2022 mäzul 5. (in Linglänapük)
Dugans Lukrayäna sis yel 1917
  Pöparepüblik Lukrayänik Presidan zänacäma: Müqaylo Hrujävsküy (1917-1918)
  Tat Lukrayänik El ,hetman’: Pavlo Skoropadsküy (1918)
  Pöparepüblik Lukrayänik Cifs dilekanefa: Volodümür Vünnücänko (1918-1919) • Sümon Pätlyura (1919-1920)
  Pöparepüblik Vesüda⸗Lukrayänik Presidal: Yävhän Petrujevüc (1918-1919)
  Sovyätarepüblik Sogädimik Lukrayänik Lesekretans ü sekretans balid Paleta Kobädimik Lukrayäna: Yuriy Pyatakov (1919) • Stanislav Kosior (1919-1920) • Vyaceslav Molotov (1920-1921) • Feliks Kon (1921) • Dmütro Manuyilsküy (1921-1923) • Emanuyil Kviring (1923-1925) • Lasar Kaganovic (1925-1928) • Stanislav Kosior (1928-1938) • Nikita Qrujcov (1938-1947) • Lasar Kaganovic (1947) • Nikita Qrujcov (1947-1949) • Leonid Mälnikov (1949-1953) • Olexiy Kürücänko (1953-1957) • Mükola Pidhornüy (1957-1963) • Petro Jeläst (1963-1972) • Volodümür Jcärbüzküy (1972-1989) • Volodümür Ivajko (1989-1990) • Stanislav Huränko (1990-1991)
  Lukrayän nesumätik Cif tataguvanefa: Yaroslav Stäzko (1941)
  Lukrayän nensekidik Presidals: Leonid Kravcuk (1991-1994) • Leonid Kucma (1994-2005) • Viktor Yujcänko (2005-2010) • Viktor Yanukovüc (2010-2014) • Olexandr Turcünov (2014) • Petro Porojänko (2014-2019) • Volodümür Selänsküy (sis 2019)
Pekopiedon se „https://vo.wikipedia.org/w/index.php?title=Volodümür_Vünnücänko&oldid=3297831“