Man di Piltdown

So pänemöl „man di Piltdown“ binädon me brekots krana e maxüla donik päkonletöls ün 1912 se gronastonameinäd tö Piltdown, vilag nilü Uckfield, East Sussex, fa hiel Charles Dawson: lavogan ä fösilavan no calik, ya sevädik fösilavanefe sekü bid nulik ela Iguanodon (dinosaurabid), keli itüvom, e sekü fösilakonlet gretik, keli igivom Musede Britänik. Jäfüdisevans ettimik älesagoms, das brekots at äbinons rets ifösiliköl foma nog no sevädika mena rujenvik. Tuvot ägeton nemi latinik Eoanthropus dawsoni (gödalulitaman ela Dawson).

Pöträt päpënöl fa hiel John Cooke ün 1915. Ked pödik (de nedet detio): hiels F. O. Barlow, G. Elliot Smith, Charles Dawson, Arthur Smith Woodward. Ked föfik: hiels A. S. Underwood, Arthur Keith, W. P. Pycraft, e Sir Ray Lankester.

Sinif tuvota at pädöbaton fa jäfüdisevans jüs pätüvos ün 1953, das äbinon te dobükot äbinädöl me maxül donik lepa: orang-utan kobü kran mena atimik. Ya pemobos, das dobükota at päjenükon fa tuvan it: Charles Dawson. Leced at nog padöbaton, e pösods votik ya pemobons as jafan veratik.

Dobükot di Piltdown binon ba dobükot vönotavik famikün jenava sekü kods tel: yüm stedöfik vü mens e leps, keli jiniko äjonon, e tim lunüpik, dü kel päkredon as „jenöfot nolavik“.

Tuvam

Tuvam krana di Piltdown no pädokümon gudiko, ab dü kobikam Sogäda Talavik di London ün dekul yela 1912, el Dawson älesagom, das voban stonöpa di Piltdown igivom ome brekoti krana bü yels fol. Bai lesag ela Dawson, vobans stonöpa at itüvoms ed ibreikoms krani brefüp bü köm omik. Dü visits anik, el Dawson ätuvom brekotis pluik krana ed äsumom onis lü hiel Arthur Smith Woodward, kälan diläda talavik Museda Britänik. Vemo initedälöl dö tuvot at, el Woodward ädugädom eli Dawson lü tuvöp, kö de yunul jü setul yela 1912 kobo ägetuvoms kranabrekotis pluik e lafi maxüla. Pätuvons i fösils nimik anik: tuts leefada, flumedajevoda, e r., ma kels fösils menik älabons bäldoti yelas za lultummils.

Dü kobikam it, el Woodward änunom, das fomot breikotas pipreparon, ma kel kran äsümon vemo ad ut man atimik, plä el occiput (dil krana, kel yümon oni ko bäkabom) e breinagretot (kel äbinon kildils za tel uta mana atimik). Äsagom i, das, plä kom tutas menöfik bal, maxül no ädiston de ut lepa: chimpanze yunik. Stabü fomot Museda Britänik, el Woodward ämobom, das man di Piltdown äbinom yüm piperöl vü mens e leps, kelos ästüton teorodi Linglänik ettimik, das volfam menik pidugon fa gretükam breina.

Mebaston

Mebaston mana di Piltdown.

Tü 1938 yulul 23id, in Barkham Manor, Piltdown, el Sir Arthur Keith äsävealom mebastoni ad malön topi, kö man di Piltdown pätuvon fa el Charles Dawson. El Sir Arthur äfinükom spikädi okik me vöds sököl:

„Du man nitedälom dö jenav lunüpik okik, dö fikuls, kelis büans balid obsik äbelifons, e fät distik, kel ärivon onis, nem ela Charles Dawson fümiko pomemon. Dunobs gudikosi me yüm vü nem omik e top magodabik at in Sussex: tuvöp omik. Labob nu stimi ad sävealön balstoni at meme omik pededietöli.“

In vödem mebastona reidoy (in Linglänapük):

Is, in stonöp bäldik nilü flumed, söl Charles Dawson, FSA, ätuvom krani fösilik mana di Piltdown ün 1912-1913. Tüv at päbepenon fa söl Charles Dawson ed el Sir Arthur Smith Woodward in el Quarterly Journal of the Geological Society (Gased alkilmulik Sogäda Talavik) 1913-15.

Bötidöp nilik pävotanemon The Piltdown Man (Man di Piltdown) stimü tuv at.

Dobükam pajonon

Vestigam nolavik

Dots tefü fösils di Piltdown ädabinons ya ün prim vestigama. Man di Piltdown jiniko no pädadilädon fasiliko bevü fösils menik votik ettimo sevädiks, soäs el Pithecanthropus ün 1887 fa hiel Eugène Dubois pitüvöl, e man di Neanderthal, ün 1856 in Deutän pitüvöl. Jiniko bäldikum mö yels 500.000 ka man di Neanderthal, man di Piltdown älabom taöfiko maxüli lepöfik läs pidagloföli, e krani nulädikum, ka uts mana di Neanderthal. El Woodward äkludom, das man di Neanderthal äbinom bid imivedöl, e das man di Piltdown äbinon büan stedöfik mana atimik. In Löpajul Regik Kötetavanas, kopiedots brekotas ut, kelis igebon Mused Britänik, pägebons ad jafön fomoti lölöfiko votiki, bai kel breinagretot e pats votik äsümons ad uts mana atimik. Nolavans anik votik ya änotodons dotis dö kluds somik: hiel Marcellin Boule, jafüdisevan Museda Jenava Natik di Paris, äkredom, das in Piltdown kran menik e maxül lepik pituvons. Ced omik äbinon vemo popätik bevü nolavans Lamerikänik. Do dists at, no jinos, das mög dobükama pänilüdon tefü kran di Piltdown.

Ab ün 1913 hiel Pierre Teilhard de Chardin ätuvon tuti bal, sümiki ad ut lepa ye jiniko pigeböli äs tuts menik. Ün 1917, el Woodward änunom lesagi ela Dawson, das ituvom (brefüpo bü deadam oka ün 1915) brekotis krana telid sa tut lepöfik votik („Piltdown II“) in top fagotü milmets za luls de tuvöp rigik. Ma sev nuik, top at neai pedientifükon, e tuvam jiniko no pädokümon, e kinos, das el Woodward igo no ävisitom topi. Ettimo ye äjinos, das tüvots nulik elas Chardin e Dawson no äkanons binön te fädiks: dots ävedons läs nämöfik, e man di Piltdown päzepom in tidabuks fösilava.

Tüv ela Australopithecus ün 1924 in Frikop fa hiel Raymond Dart äblinon dotis nulik: man di Piltdown nogna no baiädom bai volfam, keli äkanoy kludön de el Australopithecus. Fösils menik votik poso pätüvöls dönu äblinons säkädis pro man di Piltdown. Ün 1944, el Woodward ämobom teorodi volfamalüodas tel: balid tefon eli Australopithecus, manis di Yafeän, di Pekin e di Neandertal; e telid tefon mani di Piltdown. Ab tikets somik ävedons pianiko nekredovikums.

Ün 1949, hiel Kenneth Oakley, kevoban diläda talavik Museda Jenava Natik Greta-Britäna, ägeton däli ad gebön dätamametodi me fluorin ad dätön fösilis di Piltdown. Maxül e kran älabon te mödiks smalik fluorina: man di Piltdown no äkanom labön bäldoti yelas plu 40.000, e kluo no äbinom yüm vü men e lep. Päküpetos ettimo i, das topäd di Piltdown no labon sadotis perioda mana di Piltdown (el Pliocene); bigotadist vü kran e maxül neai pilogon pö leps; ninü tuts, stöf tutik äbinon nog vietik, soäsä binon pö tuts atimik.

Ün 1952, hiel A. T. Marston äblöfom, das tut fa el Chardin pitüvöl äduton lü lep, e das kran äduton lü man bäldotü yelas za 40.000. Ün 1953, hiel J. S. Weiner, kevoban in naatomadiläd nivera di Oxford, äsumon tuti lepa: chimpanze, äräpom oni, e soiko ämekom tuti go sümiki ad uts mena di Piltdown. El Weiner ämobom täno, das man di Piltdown pidobükon. Ün yel ot, hiel Le Gros Clark, naatoman sevädik, el Weiner, yufan omik, ed el Oakley ägetoms däli ad diletön fösilis di Piltdown, ed äplöpoms ad jonön, das tuts piräpons e pistenons. Man di Piltdown fino päjonon as dobükot. Atos äkotenükon vestiganis, kels no ikanons dadilädön oni in volfamabim menik. Pos vestigams kuratik, man di Piltdown päjonon as migot krana menik zänodatimädik, maxüla donik lepa: orang-utan lultumyelik di Sarawak, e tuts fösilik lepa: chimpanze. Jin bäldota gretik pijafon dub stenam me soülot ferina e krominazüd. Fösils nimik in Piltdown pätuvöls äbinons legiks, ab tut flumedajevoda äkömon de Malteän, ed ut leefada de Tünisän! Ün 1959, fösils mena di Piltdown pädätons gebü metod ela karbin-14: kran äbinon zänodatimädik, e maxül älabon bäldoti yelas za lultumas.

Pro dobükan, topäd, kö maxül yümon krani ad bäkabom älabon säkädis, kels pätuvedons dub breik maxülafinotas. Tuts piräpons, ad päpladön ini maxül: räpam at äkodon dotis dö fösil it, ven fädo päküpedos, das löp bala tutas äklivon bai gul tu difik tefü klivagul tutas votik. Vestigam daluskopik äjonon räpamalis su tuts, de kelos päkludos, das ek iräpon onis ad votükön fomi onsik, bi tuts lepik distons ma fom okas de tuts menik.

Skil kaenavik dobükama at padöbaton jünu; nitedälikünos tefü on palecedon ye valemo, das älofon jafüdisevanes ettimik utosi, kelosi ävilons: klülabots äsüadüköl, das volfam menik pidugon fa breinagretükam. Palesagos, das, sekü atos, jafüdisevans fa man di Piltdown picütöls änedemons nomis valik, kels mutons pagebön tefü klülabots. Pemobos, das netim e bidädim älabons rouli pö cüt at, ibä dobükot at äkotenükon spetis Yuropik, das mens primik pötuvons in Yurasiop. I pelesagos, das Britänans avilons „Britänani balid“ leigodü fösils menik valik in läns votik (a.s. Fransän e Deutän) pituvöls.

Dientif dobükana

Nem jafana dobükota di Piltdown jünu no pasevon. Badinilud äblebon klüliko pö tuvans it: els Dawson e Woodward. Ab i hiel Teilhard de Chardin äbinon döban mögik, ibä vo nekredoviko „ätuvom“ tuti koveniäliko äfümedöli - ed i ätävom da topäd di Ishkeul in Nolüda-Frikop, de kel leefadatut ikömon. Älödom in topäd di Wealden ya dätü tuvots balid, e ma doküms ettimik ävobom in tuvöp kobü el Dawson ün 1913. I nem hiela Arthur Conan Doyle pämänioton ön tef at, ab no kredovon... I kods dobükama no pasevons, ab ya pemobos, das dobükam äprimon as cog, kel vifiko äskeapon de nams coganas. Bai anans as dobükan di Piltdown pemoböl, fösilavan Britänik: Martin A. C. Hinton älüvom tröki in magadöp Museda Jenava Natik in London, in kel ün 1970 nimaboms pätuvons, vü kels tuts piräpöl ön mod sümik ad ut räpama e stenama tuvotas di Piltdown. Ün 2003, Mused Jenava Natik äjenükon dajonädi ad zälön yelami luldegid sävealam dobükama.

Veüt

Man di Piltdown e mens primik

Ün 1912, man di Piltdown äbinon ma kred nolavanefa „yüm piperöl“ vü leps e mens. Poso ye man di Piltdown nevifiko äperon süadüköfi okik, du tüvots valik äpubons, soäs cil di Taung e man di Peking. Bai hiels R. W. Ehrich e G. M. Hnederson, „Utanes, kels no ävedons lölöfiko nekrediäliks kodü vob büanas oksik, dobükot di Piltdown votükon nemödikosi pö teorods tefü volfam menik. Veüt fösila at ai päbefeiton.“ Fino, ün yels 1940 e 1950, metods gudikum dätama (a.s. ut stabü nüsugam fluorina) äblöfons nolaviko, das kran di Piltdown no äbinon fösil legik.

Veüt tefädik

Bai hiel Robert Parson, „tüvots di Piltdown äfümedons teorodis tefü büans balid obsik, kels ibo no veratons: das brein ägretikon bü maxül. Kodü on fösils balid ela Australopithecus no ägetons demi pämeritöl. Süemam volfama menik pätupon jü yels 1930.“

Tüv mana di Piltdown äkodon gebi tima e steifülas gretikas pö vestigam fösila at. Ya petäxetos, das yegeds plu 250 päpenons dö on. Ibo yegeds plu veldegs päsaitons ün 1915 in lautot hiela G. S. Miller dö man di Piltdown, ven yels te degs ipasetikons pos tüv onik. El Arthur Woordward Smith ädedietom dili gretik kariera okik ad stud mana di Piltdown. Ven fino päblöfos, das äbinon dobükot, dil veütik voba omik änosikon, ävedölo te sten laidüpik pö repüt omik.

Dobükam at binon nu zeil suvik jafimanas, kels gebons oni as blöfäd ta tikamagots ela Darwin fomotis e teorodis su on pästabölis äsi duli tima, kü äbinon „jenöfot“ veütik in sluds vönatavik ed in teorod volfama.

Pöks jenavik

Nolavans ettimik mödik ya ämobons mögi dobükama büä päfümedon ün 1953, bevü kels hiel G. S. Miller, kel ün 1915 äpenom: „Desins badälik no kanonöv binön benosekikün ka fäds sadama pö breik fösilas, dat magäl pösodik ökanon libiko kobiopladön diledis.“ Pakredos, das, if el Miller ivobomöv pö kran it pla kopiedot, ikanomöv sävealön dobükami büä idageton veüti gretik. Nekred omik no äbinon seledik, ibä vestigans votik ya imobons, das kran e maxül idutons lü nims difik. Nolavanef ye ädakipon kredi, das mens ägretükons breini oksik büä ädagetons kaladis votik (a.s. telfut). Bi no nog ädabinons ettimo dätamametods kuratik, dobükam fino pädasumon, e votans änedemons vobotis äs ut ela Miller.

Man di Piltdown in kuliv pöpedik

• Hiel Mike Oldfield, in labun okik yela 1973 tiädü Tubular Bells (Kloks Rüdetafomik), älisedon „meni di Piltdown“ as bal stumas, me kels musigom. Atos tefon dili (in rut telid), kel nendoto penügivon fa mens primik e pekaniton me vög raodik. In dönubevob labuna at ün 2003, dil at patiädon Caveman („lekevaman“).
• Ün mäzul yela 1994, kompenät: Apple Computers äjafon eli Power Macintosh 6100: bal nünömasökoda Power Macintosh, kel älabon kotanemi „man di Piltdown“. Poso ün yel ot, nünömapled Marathon 2 pro Macintosh äpubon, in kel dabinon nünöm labü vöd: „piltdown“ lä prim sedota. Pablöfädos, das atos sinifon, das nun se nünöm at no äbinon löliko veratik, e das sedan no ädabinon.
• In buk: Scientology: a history of man (El Scientology: manajenotem), kultifünan L. Ron Hubbard ämäniotom mani di Piltdown as bal büanas menefa, äbepenölo oni as dabinan labü tuts „legretik“, kel „no vemo ädemon kisi u kini äbeiton“. Dobükan päblöfon ven muls te nemödiks ipasetikons pos dabükot buka at.
• In sedot: „Gethsemane“ televidasökoda: X-Files, man di Piltdown brefo pämäniotom.
• Koneds hiela H. P. Lovecraft: Dagon e The rats in the walls (rats in völs) mäniotons mani di Piltdown.
• In The Psychiatrist (Lanisanan), sedot televidasökoda Fawlty Towers, hiel Basil Fawlty nemon lotani nivoda bäpik Piltdown ponce (otgeniälani di Piltdown).
• Man di Piltdown pämäniotom in tik jiela Elie Sattler in lekoned: Jurassic Park (Legad Jurasik), ven äbetikof mögi, das fotografot semik ba binon dobükot.

Jenotalised

• 1908: el Dawson tüvom brekotis balid di Piltdown.
• 1912 febul: el Dawson spikom ko el Woodward dö kranabrekots balid.
• 1912 yunul: els Dawson, Woodward e Teilhard fomoms sesebamakvipi.
• 1912 yunul: kranaboms votik e maxül patüvons.
• 1912 novul: gasedem valemik nunon tüvotis.
• 1914: man di Talgai (Laustralän) patuvom e palecedom as fümed mana di Piltdown.
• 1925: hiel Edmonds nunom pöki talavik tefü man di Piltdown. Nunod omik no pademon.
• 1943: dätamametod gebü fluorin pamobon balidnaedo.
• 1948: el Woodward pübom The Earliest Englishman (Linglänan Balid).
• 1949: fluorin äblöfon, das man di Piltdown binom tefädiko nulädik.
• 1953: hiels Weiner, Le Gros Clark ed Oakely nunoms dobükami.

Logolöd i

• Yeged dö elaf Archaeoraptor, dobükot fösilavik votik (in Linglänapük).

Yüms plödik

In Linglänapük:

• Man di Piltdown in Mused Jenava Natik di London.
• Dobükam di Piltdown.
• Dobükams vönotavik.
• Sävealam dobükota di Piltdown ela BBC.
• Fösilavans krediälik: ge lü Piltdown ela BBC.
• Dobükam boldikün (dö jenet mana di Piltdown) ela PBS NOVA.
• Pad bevüresodatopäda Talk.origins dö man di Piltdown.
• Dobükan di Piltdown: Yüm Piperöl Petuvon, fa jiel Sarah Lyell, The New York Times, 1996 mayul 25id (hiel Martin A. C. Hinton as dobükan).

In Spanyänapük:

• Krüt lesagas anik jafimanas tefü man di Piltdown.

In Portugänapük:

• Yeged dö man di Piltdown.