Niels Henrik Abel
| |
|---|---|
| Moted: | 5 gustul 1802, 25 gustul 1802 Nedstrand[*], Finnøy[*] |
| Deadam: | 6 prilul 1829 Froland Municipality[*] |
| Deadamakod: | ftisid[*] |
| Lifatopam: | University of France[*] |
| Cal(s): | himatematan[*], hiprofäsoran[*] |
| Tatät(s): | Norgän |
| Matan(s): | no value |
| Pal(s): | Søren Georg Abel[*] |
| Dispenäd: | |
| |
Niels Henrik Abel (1802 gustul 5 - 1829 prilul 6), matematan Norgänik, pämotom in Nedstrand, nilü Finnøy, kö fat omik äbitom as juladilekan. Ün 1815 äprimom ad visitön leglügajuli in Christina (nem ettimik zifa: Oslo), e pos yels kil ya iblöfom täleni matematik oka me tuvedots legudik pro säkäds nulik fa hiel Bernt Holmboe pimoböls. Ün tim at, fat omik: hiel Søren Georg Abel: pastan Protästik pöfik, ädeadom, e monadinäds famüla äfikulikons vemo; ab tatapänsion smalik ädälon ele Abel ad primön studis okik in Niver di Oslo ün 1821.
Vobot veütik balid ela Abel äbinon blöf nemöga tüvedota pro leigots grada lulid (l. teorod di Abbel-Ruffini). Vestig at päpübon balidnaedo ün 1824 ön mod fikulik ä kofudüköl, e poso (ün 1826) ön mod gudikum ä fasilikum ad pareidön, in toum balid Gaseda ela Crelle. Tatapänsions votik ädälons ome ad visitön Deutäni e Fransäni ün 1825, e, pos visit domü stelavan Heinrich Christian Schumacher (1780-1850) in Altona nilü Hamburg, ästebon dü muls mäl in Berlin, kö äseivom hieli August Leopold Crelle, kel ävilom ettimo pübön delabuki matematik oma. Proyeg at pästüton fa el Abel, kel äkeblünom mödikosi pro benosek ona. Se Berlin ätävom lü Freiberg, ed us ädunom vestigis legudik oka dö sekätateor: sekäts leliptik, loveleliptik, äsi klad nulik as sekäts ela Abel sevädiks, kels pästudons vemiko.
Ün 1826, el Abel äfealotädom ini Paris, e dü steb degmulik äkolkömom matematanis cifik Fransäna; ab no pädigidom verätiko, ibä vobots omik no äsevädons, e neflagiäl omik äneleton omi ad reklamön vestigis okik. Monafikuls, de kels no äkanom nesekidön, fino äkoedons finikön tävi omik, e pos getäv lü Norgän ätidom dü tim anik in Christiania. Ün prilul yela 1829, el Crelle ätuvom vobi pro om in Berlin, ab lofapened ärivon omi pas mö dels tel pos deadam omik sekü ftisid, in Froland Ironworks nilü Arendall.
Deadam tusunik matematana letälenik at, dö kel hiel Adrien-Marie Legendre äsagom: „quelle tête celle du jeune Norvégien!“ (kapi kion labon Norgänan yunik at!), äropon karieri plödakösömiko fulü proms. Yufü tikets ela Abel, fikuls ettimik dileta matematik äprimons ad pakleilükön, jäfüds nulik ädavedons, e stud sakätas so vemo äprogedon, das vestigalüods nulik mödik äjonons okis matematanafe. Vobots omik, gretadilo päpüböls balidnaedo su Gased di Crelle, päredakons fa hiel Holmboe e päpübons dönu ün 1839 fa reiganef Norgänik ettimik. Dabükot kuratikum ä lölöfikum päpübon ün 1881 fa hiels Lydwig Sylow e Sophus Lie. Ladyek: „di Abel“, labü nem omik, ävedon so kösömik in vobots matematik, das ya palecedon as vöd balugik (a. s., in Linglänapük, süvo papenon me minuds: „abelian“; in Volapük ba ovedon vöd: (l)abelik).
Kratär di Abel su mun pänemon stimü om.
Ün 2002, Prem ela Abel pästiton stimü om.
Notets redakön
- 1929 prilul 6 - Penedamäks Norgänik fol pämekons stimü yelam tumik deadama oma.
- 2002 yunul 5 - Penedamäks Norgänik fol pämekons stimü el Abel pötü yelam teltumik moteda omik.
Dabinon magot ela Abel in Oslo. Pakredos, das binom matematan teik, kel ya pepöträtom nüdik.
Logolöd i redakön
Yüms plödik redakön
- Lifajenäd, se bevüresodatopäd: Prem ela Abel.
- Lifajenäd ela Niels Henrik Abel