Rujenav: Difference between revisions

Content deleted Content added
VolkovBot (bespikkeblünots)
p bot läükon: eo:Prahistorio moükon: vo:Rujenav
Malafaya (bespikkeblünots)
No edit summary
Lien 1:
[[Ragiv:Stonehenge.jpg|thumb|right|200px|El [[Stonehenge]], in [[Linglän]], fa pöp [[Neolit]]ik pästitöl bü yels za 4 000 - 4 500. [[Vönotav]] suvo veüton pö steifüls ad suemön rujenavi.]]
{{Prahistoriaj epokoj}}
'''Rujenav''' binon vöd suvo pageböl ad bepenön timi bü [[jenav pepenöl]]. Hiel [[Paul Tournal]] ädatikom vödi at (in fom Fransänapükik: ''Pré-historique'') pö bepenam tüvotis okik se lekevs Sulüda-Fransäna. Äkösömikon in [[Fransänapük]] ün degyel 1830 ad bepenön timi bü datuv penama, e päblinon ini [[Linglänapük]] fa hiel [[Daniel Wilson]] ün 1850.
Oni nomas '''Prahistorio''' la periodon dauxrantan de la apero de [[prahomo]] gxis la komenco de "[[historio]]". Tiu cxi lasta gxenerale estas difinita kiel periodo komencigxanta kun la unuaj skribitaj [[teksto]]j aux kun la apero de la unuaj historiaj [[fonto]]j. Prahistorio finigxas kiam historiaj fontoj ecx postaj disponeblas pri la koncerna [[civilizacio]].
 
[[Klad:Rujenav]]
La dauxro de registrita [[historio]] estas plimalpli 5,000-5,500 jaroj. [[Kojnoskribo]] eble estas la plej malnova formo de [[skriboj|skribo]]. Tamen cxar ekzistis multaj popoloj similstadiaj je tiuj "historiaj", kaj ne havantaj skribon, kaj estus strange ordigi ilin kun prahistorio, oni kreis ankaux la nomon "[[Protohistorio]]" rilate al tiuj periodoj. Temas pri periodoj dum kiuj la historiaj fontoj ekzistas, sed ili estas cxu postaj cxu eksteraj.
[[Klad:Yegeds no pefipenöls]]
[[Klad:Yegeds vipabik]]
 
{{Yüm YG|sr}}
La termino '''Prahistorio''' montras ankaux la gravecon de skribajxoj en la okcidenta civilizacio. Sekve, en [[Egiptio]] prahistorio finigxas cxirkaux -3500, dum en [[Nov-Gvineo]] gxi finigxas cxirkaux 1900. Antaux ol rigardi historion alimaniere, temas ja pri gxisnuna kutimo por apartigi la diversajn partojn de Historio cxu homa cxu universala.
 
== Kronologio ==
{{cxefa|Prahomo}}
Vidu la sintezan tabelon de la cxefaj kulturoj prahistoriaj de la malnova mondo. ''tradukota''
 
La kronologio de la prahistorio estigigxanta en la [[19-a jarcento]], estas la konsekvenco de la laboroj fare de la imponaj taksonomiistoj de la antauxa jarcento, Lineo, Buffon, k.a. kiuj konsiderinde malantauxensxovis la originon de la vivo sur la Tero. Oni konsideras, ke tiu kronologio, rezulto de la malkovroj fare de Boucher de Perthes, estigigxis en 1912 de la pastro Breuil, sekve de la multnombraj prifosoj okazintaj en la dua duono de la XIXa jarcento.
 
Komence, prahistorio dividigxis en tri agxoj, kiuj respondas al la sinsekva uzado de tri diversaj teknologioj:
* [[Sxtonepoko]];
* [[Bronzepoko]];
* [[Ferepoko]].
 
Nuntempe esploristoj ne plu uzas la terminon "sxtonepoko"; gxin anstatauxas nun la terminoj [[paleolitiko]], [[neolitiko]], ktp.
 
Siavice cxiuj tiuj epokoj estis dividitaj en pluraj periodoj, kies dauxroj malsamas por respondi al la prahistoriistajn bezonoj. La dividado klarigas sin pro diverseco de la "materialaj kulturoj" ekzistantaj dum cxiu epoko; iuj arkeologiaj situoj altvaloraj (aux simple cxar ili estis la unuaj el nova tipo, kiuj estis malkovritaj) utilis samkiel referenco por iu periodo kiel ekzemple ''Hallstatt'' [Halsxtata epoko] aux ''La Tène'' [Latena epoko] dum Ferepoko.
 
* [[Sxtonepoko]]:
** [[Paleolitiko]] ;
*** [[Arkaika paleolitiko]] ([[Afriko]]) ;
*** [[Frua paleolitiko]] ;
*** [[Meza paleolitiko]] ;
*** [[Malfrua paleolitiko]] ;
*** [[Fina paleolitiko]] ([[Afriko]]) ;
** [[Mezolitiko]] :
*** [[Epipaleolitiko]] ;
*** [[Post-glacia agxo]] ;
** [[Paleo-india erao]] ([[Nord-ameriko]]) ;
** [[Formodona erao]] ([[Nord-ameriko]]) ;
** [[Jxomon-epoko]] ([[Japanio]]) ;
** [[Neolitiko]].
 
La jenaj periodoj apartenas ankaux al protohistorio:
 
* [[Bronzepoko]]:
** [[Frua Bronzepoko]]
** [[Meza Bronzepoko]]
** [[Malfrua Bronzepoko]]
 
* [[Ferepoko]]:
** [[Halsxtata ferepoko]] - Hallstatt-a aux malnova Fer-agxo.
** [[Latena ferepoko]] - Laténe-a aux nova Fer-agxo
 
Tiuj kategorioj bazitaj sur la studo de la dauxraj postrestajxoj (precipe sxtonilaro, kaj poste ceramika kaj metalurgia produktado), multe ekprecizis kun la modernaj sercxadiloj.
 
Aliaj kategorioj, kun pli mallonga dauxro, ekzistas, sed ili ne estas agnoskataj por cxiuj partoj de l' mondo aux de la sciencularo. Temas i.a. pri Kuprepoko aux Hxalkolitiko.
 
Lastatempe, la prahistoriaj periodoj komencis visxigxi che la kultur-nocio. Tiu plej fajna subdividado estas tutnova. Gxi konsideras la geografiajn limojn de la kuturaj areoj, kaj respondas al pli bona kono de prahistorio. Laux la francaj prahistoriistoj, kaj nur por Francio, 13 kulturojn oni konas dum sxtona agxo.
 
* [[Unuaj civilizacioj]]
* [[Cxeleo]]
* [[Acxeuxleo]]
* [[Musterio]]
* [[Cxatelperonio]]
* [[Auxrinjaka kulturo]] (Auxrignacio)
* [[Gravetio]]
* [[Solutreo]]
* [[Magdalenio]]
* [[Post-glaci-tempaj civilizacioj]]
* [[Frua Neolitiko]]
* [[Danubio]]
* [[Mezolitiko]]
* [[Neolitiko]]
 
== Periodoj de Prahistorio ==
; Paleolitiko
* Antaux 5 milionoj da jaroj : apero de [[Auxstralopiteko]].
* Antaux 3 milionoj da jaroj : apero de [[Homo habilis]] ofte rigardata kiel la unua vera Homo 1.
* Antaux 400,000 jaroj : [[Fajro|fajr]]-regado;
* Antaux 80,000 jaroj : unuaj entombigoj ;
* Antaux 30,000 jaroj : : Homo sapiens estas la sola homa specio, kiu pluvivas post la malapero de [[Neandertala Homo]] ;
* Antaux 20,000 jaroj : pentrajxoj en la [[groto Lascauxx]].
 
; Neolitiko
* Cxirkaux -12,000 / -10,000 : [[dolmeno]]j kaj [[menhiro]]j ;
* Cxirkaux -10,000 : unuaj vilagxoj (''Çatal Hüyük'' en Turkio);
* Cxirkaux -3,000 : apero de skribo kaj fino de prahistorio (sed atentu: nur tie, kie oni konis kaj aplikis skribon!).
 
Jxusaj malkovroj de fosilioj en Cxadio kontrauxas tiun datadon. Ili pruvus, ke la unua Homo aperis antaux 7 milionoj da jaroj.
 
== Gravaj prahistoriistoj ==
{{...}}
 
== Problema difino ==
 
Kutima difino de Prahistorio estigas plurajn problemojn tiom pri la kriter-elekto kiom por determini la datadon de la tempaj limoj prahistoriaj.
 
=== Kriterioj de la Prahistorio-komenco ===
 
Prahistorio komencigxis kiam "aperis" Homo. Nu, Homo estas nur la rezulto de malrapida evoluo de specifa specio, kiu diferencigxis de aliaj "superaj simioj". Gxia apero-dato estas ne nur nekonata, sed ecx tutcerte ne sciebla. Tiu cxi problemo estas konata sub la nomo [[mankanta cxenero]].
 
=== Datado de la Prahistorio-komenco ===
{{...}}
 
=== Kriterioj de la Prahistorio-fino ===
{{...}}
 
=== Datado de la Prahistorio-fino ===
{{...}}
 
{{projektoj|commonscat=Prehistory}}
{{stumpo}}
 
{{LigoElstara|sr}}
 
 
 
{{havenda artikolo|Prahistorio}}
 
[[Kategorio:Prahistorio| ]]
 
[[als:Ur- und Frühgeschichte]]